Xạ can (rẻ quạt) chữa viêm họng hạt

Sửa chính tả và điều chỉnh lại nội dung: 21/3/2025;

Xạ can hay còn gọi là cây rẻ quạt, la cho (Lang-biang), tên tiếng Anh là leopard lily, blackberry lily, leopard flower (danh pháp khoa học là Iris domestica (L.) Goldblatt & Mabb.) là một loài thực vật có hoa thuộc họ Lay ơn Iridaceae.

Mô tả cây xạ can

Xạ can là một loại cỏ sống dai, có thân rễ mọc bò. Thân có lá mọc thẳng đứng, có thể cao tới 1m. Lá hình mác, hơi có bẹ, dài 20 – 40cm, rộng 15 – 20cm. Cụm hoa dài 20 – 40cm, cuống gầy mềm. Hoa có cuống, bao gồm có sáu cánh màu vàng cam đỏ, điểm những đốm tía. Quả nang hình trứng, có 3 van, dài 23 – 25mm, hạt xanh đen, hình cầu bóng, đường kính 5mm.

Thông tin thêm

1. Phân bố, thu hái và chế biến

Cây mọc hoang khắp nơi ở Việt Nam, nhiều nhất là tại các vùng xavan, có khi được trồng làm cảnh. Ngoài ra cây còn mọc ở Trung Quốc, Nhật Bản, Philippines. Khi thu hoạch người ta sẽ đào rễ và thân rễ vào mùa xuân hoặc mùa thu. Sau đó đem đi rửa sạch, cắt bỏ rễ con phơi và sấy khô, khi dùng, ngâm trong nước gạo 1 đến 2 ngày cho mềm, thái mỏng phơi hay sấy khô mà dùng dần.

2. Thành phần hoá học

Xạ can – Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam – Đỗ Tất Lợi (đã sửa chính tả):

Trong xạ can, người ta đã chiết ra được một chất glucoside gọi là belamcandin C₁₉H₁₈O₇ và tectoridin C₂₂H₂₂O₁₁.

Có tác giả còn tìm thấy một glucoside khác gọi là iridin C₂₄H₂₆O₁₃ và shekanin (xạ can tố) với hiệu suất 0,05%.

Belamcandin thuỷ phân sẽ cho glucose và belamcangenin.

Tectoridin thuỷ phân sẽ cho glucoza và tectorigenin C₁₆H₁₂O₆ (có tinh thể hình phiến, độ chảy 227 – 230^oC).

Công dụng của rẻ quạt

Theo Đông Y, xạ can có vị đắng, tính hàn, hơi độc, vào hai kinh can và phế. Có tác dụng thanh hỏa, giải độc, tán huyết, tiêu đờm. Dùng chữa yết hầu sưng đau, đờm nghẽn ở cổ họng, phàm người tỳ vị hư hàn không dùng được

Trong nhân dân, cây chủ yếu được dùng để làm thuốc chữa viêm cổ họng, vùng amidan bị sưng mủ, đau cổ. Nói chung xạ can là một vị thuốc chuyên về cổ họng. Ngoài ra cây còn là thảo dược chữa sốt, đại tiểu tiện không thông, sưng vú tắc tia sữa, chữa kinh nguyệt đau đớn, thuốc lọc máu. Có nơi còn dùng chữa rắn cắn. Ngày dùng 3 – 6g dưới dạng thuốc sắc. Hoặc giã củ tươi 10 – 20g với vài hạt muối. Vắt lấy nước, ngậm nuốt dần. Bã đắp ở ngoài.

Đơn thuốc có xạ can:

• Chữa tắc cổ họng: Rẻ quạt 4g, hoàng cầm 2g, sinh cam thảo 2g, cát cánh 2g. Các vị trên tán nhỏ, dùng nước lã đun sôi để nguội mà chiêu thuốc. Bài thuốc này có tên là “đoạt mệnh tán” nghĩa là cướp lại tính mệnh đã nguy cấp.
• Chữa báng bụng to, nước óc ách, da đen sạm: lấy lá xạ can tươi, giã nhỏ, vắt lấy nước uống, hễ cứ thấy lợi tiểu tiện là thôi.