Cây muối giống (ngũ bội tử)

2. Thành phần hoá học

Ngũ bội tử (bầu bí) – Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam – Đỗ Tất Lợi (đã sửa chính tả):

Ngũ bội tử của ta, có thành phần hóa học giống ngũ bội tử Trung Quốc. Độ ẩm 13,47%, chất tan vào nước gồm có tanin 43,20%, không tanin 13,20%, chất không tan 30,13%. Trong khi đó ngũ bội tử Trung Quốc có độ ẩm 13,27%, chất tan trong nước gồm tanin 42,5%, không tanin 10%, chất không tan 34,23%.

Nếu trừ độ ẩm đi rồi, tỷ lệ tanin của ngũ bội tử Việt Nam là 50%, loại tốt lên tới 60 – 70%, có khi tới 80%.

Tanin ngũ bội tử còn gọi là axit gallotannic. Thành phần hóa học chủ yếu là penta (digalloyl) glucose, trong đó một phân tử glucosa được kết hợp với 5 phân tử axit digallic tạo thành cấu trúc giống hình “chong chóng”, có khi một phần tanin gồm một phân tử glucose kết hợp với axit ellagic hay axit gallic.

Phân tử các tanin đó thường biểu thị chung là C₇₆H₅₂O₄₆. Thủy phân axit sẽ cho axit gallic.

Ngoài tanin ra, trong ngũ bội tử còn có axit gallic tự do, 2 – 4% chất béo, nhựa và tinh bột. Khi chất tanin của ngũ bội tử tác dụng lên sắt (III) clorua sẽ cho màu lam đen, nếu dùng thuốc thử Braemer (dung dịch natri tungstat và natri axetat 1g trong 10ml nước) sẽ có màu vàng nâu hay màu vàng.

Cây muối – Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam – Tập I – Đỗ Huy Bích cùng các tác giả khác (đã sửa chính tả):

Ngũ bội tử chứa gallotannin 60 – 77%, thành phần phức tạp, trong lượng phân tử là 1434. Thành phần chủ yếu là pentagalloylglucose hay 1,2,3,4,6-penta-O-galloyl-β-D-glucose (Trung dược Từ Hải I, 1993).

Hạt chứa tanin 50 – 70%, có khi 80%, thành phần chủ yếu là penta-m-galloyl-β-glucose. Ngoài ra còn có acid gallic 2 – 4%, lipid, nhựa, tinh bột, acid hữu cơ, acid tartaric, acid citric, flavonoid (Trung dược Từ Hải II, 1996).

Rễ có flavone, phenol, acid hữu cơ, tanin, dầu béo. Nhiều chất đã được phân lập từ rễ là acid gallic; 7-hydroxy-6-methoxycoumarin; scopoletin; methyl gallate; 3,7,4′-trihydroxyflavone; 3,7,3,4′-tetrahydroxyflavone; fisetin; quercetin (Trung dược Từ Hải II, 1996).

Từ lá, Parveen Nazneen và cs, 1988 đã chiết tách được 4 flavone và ethyl gallate (CA 110: 44.792d). Từ cây muối, người ta còn chiết tách được β-sitosterol, 3-heptadecylcatechol (CA 121: 153.321x).

Cây muối còn có acid semialatic (acid 3α-hydroxy-3β,19-epoxydammara-20,24E-dien-26-oic) (CA 115: 110.658w).

Các acid moronic, betulinic, 6-pentadecylsalicylic là những chất có tác dụng sinh học.

3. Tác dụng dược lý

Cây muối – Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam – Tập I – Đỗ Huy Bích cùng các tác giả khác (đã sửa chính tả):

Cây muối có tác dụng chống siêu vi khuẩn bệnh herpes (HSV), và làm tăng tác dụng chống HSV của acyclovir in vitro và in vivo. Trên chuột lang gây nhiễm HSV típ 2 (HSV-2) hồi quy ở âm đạo, cây muối cho uống để dự phòng với liều tương đương liều cho người, làm giảm tỷ lệ nhiễm, mức độ nặng và tần số của thương tổn da tự phát và nặng so với chuột lang gây nhiễm uống nước. Khi gây nhiễm HSV-2 hồi quy bằng chiếu tia tử ngoại, ba tháng sau khi gây nhiễm lần đầu, cây muối cũng có tác dụng dự phòng, làm giảm mức độ nặng của các thương tổn da do tia tử ngoại. Như vậy điều trị dự phòng nhiễm HSV-2 đường sinh dục hồi quy có thể hỗ trợ tác dụng của acyclovir do giảm sử dụng acyclovir và giảm xuất hiện virus kháng acyclovir. Cao cây muối có tác dụng điều trị chống HSV-1. Khi kết hợp với acyclovir, tác dụng trên chuột nhắt trắng mạnh hơn so với dùng mỗi thuốc riêng lẻ.

Hai hợp chất chống HSV chủ yếu của cây muối là acid moronic va acid betulinic. Khi cho chuột nhắt trắng gây nhiễm HSV-1 dưới da uống acid moronic ngày 3 lần, chất này làm chậm phát triển thương tổn da và/hoặc kéo dài thời gian sống sót trung bình của chuột gây nhiễm mà không gây độc so với chuột đối chứng. Ngoài ra, acid moronic chặn sự tăng sinh của virus ở não mạnh hơn ở da. Cao chiết nước nóng cây muối ức chế sự nhân đôi của virus cư bào người và chuột in vitro. Cao methanol cây muối ức chế mạnh in vitro Clostridium perfringens trong điều kiện yếm khí.

Từ ngũ bội tử đã phân lập methyl gallate (MG) và acid gallic (AG) có tác dụng ức chế các vi khuẩn Bacteroides fragilis, Clostridium perfringens, Clostridium paraputrificum, Escherichia coli, Eubacterium limosum và Staphylococcus aureus. MG ức chế yếu các chủng Bifidobacterium animalis, B. bifidum, B. breve, B. infantis, B. thermophilum, Lactobacillus acidophilus, L. plantarum và Streptococcus faecalis.

Trong cao chiết với n-hexan thân cây muối, hoạt chất acid 6-pentadecylsalicylic có hoạt tính kháng thrombin và kéo dài thời gian đông máu phụ thuộc vào liều trong thử nghiệm tương tác thrombin – fibrinogen. Cao ức chế cyclooxygenase và lipoxygenase là enzym quan trọng tham gia vào quá trình kết tập tiểu cầu, do đó có thể có tác dụng điều trị huyết khối và xơ cứng động mạch. Phân đoạn tan trong ether của cao có tác dụng trên chuyển hóa acid arachidonic ở tiểu cầu thỏ.

Trong nghiên cứu về tác dụng trên bệnh thận do immunoglobulin A, bằng thử nghiệm tác dụng trên tăng sinh tế bào màng nâng cuộn mao mạch người, cao methanol thô cây muối ức chế sự tăng sinh tế bào người được hoạt hóa bởi interleukin-1 beta (IL-1β) và IL-6, và làm giảm sản sinh IL-1β và yếu tố hoại tử u – α (TNF-α). Ngoài ra, cao còn ức chế sự biểu hiện của IL-1β  mRNA. Toàn cây muối, chiết với cồn ethylic 50^o, có tác dụng hạ đường máu trên chuột cống trắng gây đái tháo đường thực nghiệm. Cao ngũ bội tử và thành phần chính acid gallic, cho uống hoặc tiêm phúc mạc cho chuột cống trắng được gây viêm gan bằng carbon tetraclorid, có tác dụng dự phòng sự tiến triển tổn thương gan cấp tính. Cơ chế dự phòng có thể chủ yếu do tác dụng bảo vệ của những chất này trên màng tế bào hơn là hoạt tính thu dọn gốc oxy.

Công dụng của ngũ bội tử

Ngũ bội tử có vị chát, hơi chua, tính bình, vào ba kinh: phế, thận, đại trường, có tác dụng liễm phế, cầm máu, làm săn.

Lá và rễ cây muối có vị mặn, tính mát, có tác dụng hạ sốt, cầm máu. Ngũ bội tử được dùng chữa ho, tiêu chảy, lỵ mạn tính, lỵ ra máu, vàng da, nôn ra máu, chảy máu cam, ra nhiều mồ hôi, ngộ độc. Dùng ngoài, trị mụn nhọt, lở loét. Ngày 2 – 5g dạng thuốc sắc. Ngâm dung dịch 5 – 10% để điều trị các vết loét trong miệng. Lá và rễ cây muối (40g) sắc uống chữa cảm sốt, ho ra máu, sởi. Lá sắc uống thay chè để giải nhiệt, dự phòng cảm nắng, chữa bị thương, kết hợp đắp ngoài.

Ở một số nước Đông Nam Á, ngũ bội tử được dùng uống làm thuốc làm săn, trị chảy máu, tiêu chảy, lỵ và ho đờm, đắp ngoài trị mụn nhọt, lở loét. Đôi khi quả cây muối dược dùng trị tiêu chảy. Ở Trung Quốc, ngũ bội tử uống là thuốc bổ, giải độc, hạ nhiệt, dịu cơn khát và cầm máu. Còn dùng trị di tinh, chảy máu nhiều, bệnh giun, đau răng. Dịch ép lá muối uống trị rắn độc cắn; bôi đắp tại chỗ trị chấn thương do mọi nguyên nhân, bệnh ngoài da mạn tính, bỏng, và súc miệng trị bệnh răng miệng. Ngày 0,5 – 2 g, dùng tại chỗ dạng thuốc sắc. Ở Ấn Độ, ngũ bội tử được dùng làm thuốc uống làm săn và long đờm, và bôi ngoài trị trĩ, sưng tấy và vết thương. Quả hãm uống trị đau bụng, lỵ, tiêu chảy.

Bài thuốc có ngũ bội tử:

Chữa trẻ em đái dầm: Ngũ bội tử giã nhỏ, thêm nước cho dính, đắp vào rốn.

Chữa đau bụng đi lỏng: Ngũ bội tử tán bột, làm viên bằng hạt đậu xanh, ngày 15 – 20 viên uống với nước pha bạc hà.

Chữa trẻ con bị trớ: Ngũ bội tử 3g, một nửa để sống, một nửa nướng chín, trích cam thảo 20g. Tất cả tán nhỏ, mỗi lần dùng 2g chiêu với nước cơm hay nước cháo.

Chữa trẻ em bị loét miệng: Ngũ bội tử mài với nước, bôi.