Cây giống ba gạc hoa đỏ (ba gạc Ấn Độ)

Độ hoàn thiện nội dung: 70%.

Ba gạc hoa đỏ hay ba gạc Ấn Độ, Ấn Độ sa mộc, ba gạc thuốc, tên tiếng Anh là Indian snakeroot, devil pepper, serpentine wood, Sarpagandha, Chandrika (danh pháp khoa học là Rauvolfia serpentina Benth. ex Kurz; đồng nghĩa: Ophioxylon album Gaertn.), là một loài thực vật có hoa thuộc họ La bố ma Apocynaceae.

Mô tả cây ba gạc hoa đỏ

Cây ba gạc hoa đỏ – Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam – Tập I – Đỗ Huy Bích cùng các tác giả khác (đã sửa chính tả):

Cây nhỏ, cao 0,3 – 1m. Thân có nốt sần, ít phân cành. Rễ to, vỏ rễ có nhiều vết nứt dọc. Lá mọc vòng 3, đôi khi 4 cái hoặc mọc đối, cuống ngắn, gốc và đầu lá thuôn nhọn, mặt trên màu lục sẫm bóng, mặt dưới màu vàng lục nhạt, đôi khi cả hai mặt đều vàng lục.

Cụm hoa mọc ở ngọn thân hoặc kẽ lá thành xim tán hoặc chùy, dài 4 – 6 cm; hoa và cuống lá màu hồng hay đốm hồng; 5 lá đài không màu; tràng 5 cánh, có ống phình ở một phần ba phía trên; nhị 5 dính ở chỗ phình của ống tràng; bầu có hai lá noãn rời. Quả đôi, nhỏ, hình trứng, đầu hơi nhọn, khi chín màu đỏ rồi tím đen. Cây có nhựa mủ. Mùa hoa: tháng 6 – 8; mùa quả: tháng 9 – 11.

Thông tin thêm

1. Phân bố và sinh thái

Cây ba gạc hoa đỏ – Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam – Tập I – Đỗ Huy Bích cùng các tác giả khác (đã sửa chính tả):

Trọng số các loài thuộc chi Rauvolfia L., ba gạc hoa đỏ là cây được nhắc đến nhiều nhất bởi giá trị sử dụng làm thuốc nổi tiếng của nó. Ba gạc hoa đỏ là cây nhiệt đới, phân bố khá rộng rãi ở vùng Nam Á, từ vùng cận Himalaya thuộc Ấn Độ, Nepal, Pakistan, Myanmar đến Sri Lanka, Malaysia, Thái Lan và các nước Đông Dương. Cây thường mọc trong các kiểu rừng thưa, rừng nửa rụng lá, bao gồm các đại diện của các chi Shorea, Ficus, Terminalia, Holarrhena, Cassia, Dalbergia, Adia spp. Đôi khi còn gặp ở rừng xen tre nứa, vùng nương rẫy bỏ hoang. Giới hạn độ cao phân bố của cây ở Ấn Độ tới 1200m.

Ở Việt Nam, trước năm 1975 ba gạc hoa đỏ được nhập trồng từ Cộng hòa Dân chủ Đức trước đây. Hiện nay một số cá thể hậu thế của chúng vẫn còn được lưu giữ lại vườn thuốc Viện Dược liệu ở ngoại thành Hà Nội. Năm 1980, lần đầu tiên phát hiện được cây mọc tự nhiên (Mai Nghị, Phạm Duy Hùng, Hoàng Xuân Lâm) ở huyện Ea Súp, Krông Búk và vùng ngoại ô thị xã Buôn Ma Thuột, tỉnh Đắk Lắk. Cây mọc lẫn trong đám cây bụi và cỏ trên các vùng nương rẫy cũ và ven rừng thưa, độ cao khoảng trên 600m. Từ những hạt giống, cây con thu được ban đầu, về sau được Phân viện Dược liệu thành phố Hồ Chí Minh đã phát triển trồng được vài trăm mét vuông ở Nông trường Đắk Nông, thị xã Buôn Ma Thuột (Đắk Lắk) và ở cả thành phố Hồ Chí Minh.

Ba gạc hoa đỏ thuộc loài cây ưa sáng, ưa ẩm và cũng có thể hơi chịu được hạn. Cây mọc tốt trên loại đất đỏ bazan, có hiện tượng rụng lá vào mùa khô (ở miền Nam) và mùa đông (ở miền Bắc). Sau khi bị chặt phá, phần gốc và rễ còn lại tiếp tục tái sinh thành cây mới. Tỷ lệ nảy mầm của hạt thu ở cây mọc tự nhiên đạt 60 – 80% tùy thời điểm gieo. Ba gạc hoa đỏ thuộc nhóm cây thuốc quý hiếm và đã được đưa vào Sách Đỏ Việt Nam.

2. Thành phần hoá học

Cây ba gạc hoa đỏ – Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam – Tập I – Đỗ Huy Bích cùng các tác giả khác (đã sửa chính tả):

Rễ ba gạc hoa đỏ chứa chất vô cơ, 6 – 7% tinh bột, chất sterol và alkaloid. Hoạt chất chính là alkaloid. Có hơn 60 alkaloid trong rễ ba chạc hoa đỏ. Các alkaloid được phân loại thành 4 nhóm:

Nhóm 1: Yohimbine

Có hai nhóm nhỏ:

– Nhóm nhỏ yohimbine và đồng phân: Yohimbine và 5 đống phân là α-yohimbine (rauwolscine), β-yohumbine, Φ-yohimbine, corynanthine và isorauhimbine.

– Nhóm nhỏ reserpine: Reserpine 0,1 – 0,2%, rescinnamine 0,015%, reserpidine, reserpoxidine.

Reserpine là bột dưới dạng vi tinh thể, vàng nhạt, nhạy cảm với ánh sáng, không tan trong nước, ether, rất ít tan trong cồn, ít tan trong methanol, acetone, tan trong cloroform.

Rescinnamine, reserpidine (canescin) đều có tác dụng hạ huyết áp. Tác dụng an thần đều kém reserpine.

Những alkaloid nói trên đều chiếm 10% so với alkaloid toàn phần.

Nhóm 2. Heteroyohimbime

Có hai nhóm nhỏ:

– Nhóm nhỏ serpentine: Serpentine.

– Nhóm nhỏ ajmalicine: Thuộc nhóm nhỏ này có ajmalicine (raubasin, δ-yohimbine) 0,02%, reserpinine, isoreserpinine, reserpiline (dimethoxy-10-11-ajmalicine).

Ajmalicine có tác dụng giãn mạch ngoại biên. Reserpiline có tác dụng hạ huyết áp.

Nhóm 3: Sarpagine. Thuộc nhóm này có sarpagine (raupin) 0,02% có tác dụng hạ huyết áp.

Nhóm 4: Ajmaline. Thuộc nhóm này có ajimaline 0,10%, isoajmaline. Ajmaline có tác dụng trị rung tim.

Ba gạc hoa đỏ mọc hoang ở Đắk Lắk, có khả năng cho 10g dược liệu khô (vỏ rễ) trung bình ở mỗi cây và chứa alkaloid toàn phần 3,3% ở vỏ rễ, 0,275% ở lõi rễ, 0,975% ở thân lá. Tù vỏ rễ, đã chiết tách được reserpine 0,04%, ajmaline 0,5%.

Alkaloid có ít ở thân (0,3%) nhiều ở rễ (1 – 2%) tập trung ở vỏ rễ, nhiều gấp 10 lần so với các bộ phận khác.

Hàm lượng alkaloid toàn phần phải đạt 0,80% theo Dược điển Ấn Độ 1966 và 1% theo Dược điển Pháp 1965.

Alkaloid thuộc nhóm reserpine – rescinnamine phải đạt 0,10% (Dược điển Pháp 1965) và 0,15% (Dược điển Mỹ 1985).

3. Tác dụng dược lý

Cây ba gạc hoa đỏ – Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam – Tập I – Đỗ Huy Bích cùng các tác giả khác (đã sửa chính tả):

Sư có mặt của nhiều alkaloid của cây ba gạc hoa đỏ, trong đó reserpine được coi là quan trọng nhất, đại biểu cho dược tính của ba gạc. Hai tác dung dược lý quan trọng của reserpine được sử dụng trong điều trị là hạ huyết áp và an thần. Trên thực nghiệm, reserpine làm hạ huyết áp cả trên súc vật gây mê và không gây mê. Tác dụng này xuất hiện chậm và kéo dài. Cơ chế tác dụng hạ huyết áp là do làm cạn kiệt kho dự trữ chất dẫn truyền trung gian noradrenaline trong các dây thần kinh giao cảm, được coi như cắt hệ thần kinh giao cảm bằng hóa chất. Reserpine không có tác dụng làm liệt hạch, có tác dụng làm chậm nhịp tim, làm giãn các mạch máu dưới da.

Đối với thần kinh trung ương, rserpine có tác dụng ức chế, gây trấn tĩnh an thần rõ rệt trên súc vật thí nghiệm, reserpine làm giảm hoạt động tự nhiên, làm mất trạng thái công kích hung dữ, súc vật tỏ ra thờ ơ lạnh nhạt với ngoại cảnh, nhưng vẫn có khả năng đáp ứng với mọi kích thích, không kèm theo vận động thất điều, ngủ mê man như thường thấy ở các thuốc ngủ barbituric. Nhiều tác giả cho rằng tác dụng an thần của reserpine có liên quan đến tác dụng làm can kiệt 5-hydroxytryptamine (5-HT) và noradrenaline ở não. Ngoài hai tác dụng trên, reserpine còn có một số tác dụng khác. Đối với mắt reserpine có tác dụng thu nhỏ đồng tử một cách rõ rệt, là một trong những triệu chứng xuất hiện sớm nhất sau khi dùng thuốc trên súc vật thí nghiệm – Reserpine còn làm sa mí mát, làm giãn mi mắt thứ 3 (nictitating membrane) của mèo và chó. Đối với hệ tiêu hoá, reserpine tăng cường nhu động ruột và sự bài phân. Tăng cường sự phân tiết dịch vị trên súc vật thí nghiệm cũng như trên người, gây loét dạ dày, tá tràng. Đối với thân nhiệt sau khi dùng reserpine có sự rối loạn về điều hòa thân nhiệt, đại bộ phận các loài súc vật đều có hiện tượng hạ nhiệt. Đối với hệ nội tiết reserpine có tác dụng kích thích vỏ tuyến thượng thận giải phóng các corticoid. Tác dụng kháng lợi niệu yếu, có thể là do kích thích sự giải phóng các hormone kháng lợi niệu. Trên chuột cống cái reserpine làm ngừng chu kỳ động dục, ức chế sự phóng noãn, trên chuột cống dực ức chế sự phân tiết androgen. Về độc tính đối với các loài súc vật khác nhau, reserpine gây nên những triệu chứng ngộ độc khác nhau, liều chịu đựng tối đa bằng đường uống đối với cc loài súc vật thay đổi từ 10 – 2000mg/kg LD₅₀, bằng đường tiêm tĩnh mạch trên chuột cống trắng là 28 ± 1,6mg/kg bằng đường uống trên chuột nhắt trắng là 500mg/kg, trên thỏ bằng đường tiêm tĩnh mạch vào khoảng 15mg/kg.

Ngoài reserpine, nhiều alkaloid khác tồn tại trong dược liệu có các tác dụng sau dây:

– Deserpidine có tác dụng hạ huyết áp và an thần gần bằng reserpine. LD₅₀ trên chuột nhắt trắng bằng đường tiêm phúc mạc là 55mg/kg, bằng đường uống là 320mg/kg, trên chuột cống trắng bằng đường tiêm tĩnh mạch là 15,7mg/kg.

– Rescinnamine có tác dụng giống reserpine là hạ huyết áp, còn tác dụng an thần kém reserpine.

– Raunescine, rescidine cũng có tác dụng hạ huyết áp nhưng kém hơn reserpine nhiều.

– α-yohimbine (rauwolscine) có tác dụng hạ huyết áp, ức chế tim mạch, có độ độc tương đối cao.

– Ajmaline không có tác dụng hạ huyết áp và an thần. Trên súc vật thí nghiệm và người đều thể hiện tác dụng chống loạn nhịp tim rõ rệt. Trên các mô hình gây loạn nhịp tim bằng adrenaline, digoxin, isoprel thì ajmaline đều có thể xóa rung thất và khôi phục lại nhịp xoang bình thường.

– Isoajmaline có tác dụng chống loạn nhịp tim trên súc vật thí nghiệm, đối kháng với hiện tượng tăng huyết áp do adrenaline gây nên.

– Serpentine có tác dụng hạ huyết áp và ức chế hoạt động của ruột. Thuốc còn có tác dụng chống rung tim, không làm thay đổi lưu lượng mạch vành, làm giảm sự tiêu thụ oxygen của cơ tim, serpentine độc hơn ajmaline.

– Serpentinine có tác dụng hạ huyết áp yếu, kích thích hô hấp, tăng cường co bóp ruột, do đó có tác dụng nhuận tràng, làm giảm tác dụng co mạch máu thận của adrenaline, nhưng không làm thay đổi tác dụng tăng áp của adrenaline.

– Sarpagine chỉ có tác dụng nhất thời đối với huyết áp và các amin tăng áp.

Ngoài các hoạt chất trên nhiều công trình nghiên cứu đã chứng minh rằng cao chiết từ rễ ba gạc hoa đỏ có tác dụng hạ huyết áp, an thần, kích thích hoạt động của ruột.

Dạng alkaloid toàn phần chiết từ ba gạc hoa đỏ đã được xác định có tác dụng hạ huyết áp, an thần, thu nhỏ đồng tử, làm sa mi mắt, làm chậm nhịp tim, gây ỉa chảy. Tóm lại dạng alkaloid toàn phần và cao chiết từ vỏ rễ ba gạc hoa đỏ có những tác dung dược lý giống như reserpine. Dạng chiết từ ba gạc hoa đỏ dùng bằng đường uống gây hạ đường huyết và đường niệu trên mèo thí nghiệm và trên bệnh nhân tiểu đường (PROSEA 1999).

Công dụng và liều dùng ba gạc hoa đỏ

Cây ba gạc hoa đỏ – Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam – Tập I – Đỗ Huy Bích cùng các tác giả khác (đã sửa chính tả):

Các chế phẩm từ ba gạc hoa đỏ dùng điều trị bệnh tăng huyết áp và bệnh tâm thần gồm có:

– Reserpine: Viên nén 0,0001g, 0,00025g và 0,0005g. Thuốc tiêm 5mg/2ml. Liều dùng cho điều trị bệnh tăng huyết áp là 0,1 đến 1,5mg/ngày. Liều dùng cho bệnh tâm thần thường cao hơn, 5mg/ngày; nhưng hiện nay trong điều trị bệnh tâm thần reserpine đã bị các loại thuốc phenothiazine thay thế.

– Alkaloid toàn phần của ba gạc hoa đỏ có viên Rauviloid chứa 2mg alkaloid toàn phần cho mỗi viên. Liều dùng cho bệnh tăng huyết áp: 2 – 4mg/ngày.

Bột rễ ba gạc hoa đỏ liều dùng hàng ngày cho bệnh tăng huyết áp là 200 – 400mg. Ở Ấn Độ ba gạc hoa đỏ từ lâu đời đã được sử dụng trong y học Ayurvedic dùng chữa rắn cắn, bệnh tâm thần và động kinh; cho đến nay vẫn giữ vị trí quan trọng.

Địa chỉ bán cây giống ba gạc hoa đỏ uy tín, chất lượng ?

Địa chỉ: Ngách 68/45, ngõ 68, đường Nguyễn Văn Linh, phường Long Biên, thành phố Hà Nội.