Cây giống xuyên tiêu (hoàng lực)

Xuyên tiêu hay sẻn, sang, sang láng, đắng cay, hoàng liệt, hoàng lực, tên tiếng Anh là shiny-leaf prickly-ash (danh pháp khoa học là Zanthoxylum nitidum (Roxb.) DC.), là một loài thực vật có hoa trong họ Cửu lý hương Rutaceae.

Mô tả cây xuyên tiêu

Cây nhỏ, thường leo lên thành bụi cao 1 – 2m, phân nhiều cành màu đỏ nhạt và gai ngắn cong về phía dưới. Lá kép lông chim lẻ, mọc so le, dài 18 – 25cm, có 2 – 3 đôi lá chét mọc đối, phiến hình trái xoan với gốc tròn, đầu nhọn và mép khía răng mỏng. Mặt trên của lá có màu lục sẫm và mặt dưới nhạt hơn, hai mặt của gân chính đều có gai. Hoa mọc thành chùm hoặc thành chùm xim co, đơn độc hoặc tập hợp thành bó ở nách lá. Quả có 1 đến 5 ô dính quanh trục, có phần ngoài nhăn nheo, phần trong vàng, nhăn, như giấy da, tách ra được. Mỗi ô chứa một hạt, có vỏ dày, cứng bao bởi một màng màu đen nhánh.

Thông tin thêm

1. Phân bố, thu hái và chế biến

Xuyên tiêu Z. nitidum được tìm thấy ở Ấn Độ, Nam Trung Quốc, Đông Nam Á và miền bắc nước Úc. Ở Úc, cây mọc chủ yếu trong các rừng mưa nhiệt đới ở độ cao 400 m so với mực nước biển từ Sông Daintree về phía nam đến Vịnh Rockingham.

Cây phân bố rộng rãi tại nhiều tỉnh thành ở Việt Nam như Tp. Hồ Chí Minh, Khánh Hoà, Lâm Đồng, Đăk Nông, Đà Nẵng, Quảng Trị, Hà Tĩnh, Nghệ An, Ninh Bình, Hà Nội, Hoà Bình, Phú Thọ, Thái Nguyên, Lạng Sơn, Cao Bằng, Sơn La, Lai Châu. Cây mọc ở những nơi ven rừng, trên các khu vực núi đất và núi đá, thường được tìm thấy trong các khu rừng thưa ở vùng trung du và miền núi, ra hoa vào tháng 3 hoặc 4 và có quả chín vào tháng 5 hoặc 6.

Rễ thu hái quanh năm, rửa sạch, thái nhỏ, phơi khô. Quả đã mở mắt, trong có một hột đen; vỏ ngoài sắc nâu hồng, khô, thơm, vỏ trong trắng ít thơm. Vỏ đem phơi nắng đến thật khô, khi dùng sao qua, thấy thơm là được. Quả chưa mở mắt thì không nên dùng. Cũng có khi dùng cả lá.

2. Thành phần hoá học (sưu tầm)

Toàn cây chứa nitidine, toddalolactone và chelerythrine (Chen Jing, Xu Qun và Jeffrey Rohrer; Thermo Fisher Scientific).

Sanjib Bhattacharya và Md. Kamaruz Zaman (2009) đã phân tích thành phần trong dầu quả và lá của Zanthoxylum nitidum mọc ở vùng thượng Assam của Đông Bắc Ấn Độ, cho thấy dầu quả chứa 17 thành phần trong đó 75% là các monoterpen, 12.5% là các sesquiterpen và 12.5% là các hydrocacbon dạng mạch thẳng; trong khi dầu lá chứa 16 thành phần trong đó chiếm tới 60% là các monoterpen, 13.3% là các sesquiterpen và 26.7% là các hydrocarbon mạch thẳng. Linalool (23.3%), limonene (12.9%), α-terpineol (8.3%), α-pinene (7.9%) là các monoterpen chiếm ưu thế trong dầu quả và các monoterpen chính trong dầu lá là limonene (33.1%), geraniol (10.6%) và carvone (9.6%) (Sanjib Bhattacharya và Md. Kamaruz Zaman; 2009).

Rui Xia cùng cộng sự (2023) đã phân lập được 2 benzophenanthridine alkaloid đều có đồng phân đối quang (enantiomer) là (±)-Zanthonitidumines A và B cùng với bảy hợp chất tương tự đã biết từ Zanthoxylum nitidium (Rui Xia et al.; 2023).

Nghiên cứu của Li-Na Zhao và cộng sự (2018), mười hợp chất đã được phân lập từ chiết xuất methanol của Zanthoxylum nitidum thông qua các kỹ thuật sắc ký gel silica, Sephadex LH-20, RP-18 và HPLC. Cấu trúc của chúng được làm sáng tỏ bằng phổ MS và NMR là zanthonitidine B (1), cyclo-(Leu-Leu-Leu-Leu-Ile) (2), 6S-10-O-demethylbocconoline (3), liriodenine (4), isoplatydesmine(5), 5,5′-dimethoxylariciresinol (6), syringaresinol (7), episyringaresinol (8), marmesin (9) và syringaldehyde (10). Trong đó, hợp chất 1 là một alkaloid mới, 2 là một cyclopentapeptide lần đầu tiên được phân lập từ giới thực vật và 3 là lần đầu tiên từ chi Zanthoxylum. Hợp chất 3 và 4 thể hiện độc tính đối với ba dòng tế bào ung thư ở người HT29, A549 và MDA-MB-231 với giá trị IC₅₈ lần lượt là 27.37, 24.10, 33.58 μmol.L^-1 và 9.12, 6.05, 11.35 μmol.L^-1 (Li-Na Zhao et al.; 2018).

Công dụng và liều dùng cây xuyên tiêu

Rễ có vị đắng, cay, tính hơi ấm; có tác dụng giải độc tiêu thũng, tán ứ chỉ thống, khu phong hoạt lạc. Quả có vị đắng, cay, tính ấm, mùi thơm; có tác dụng trục giun đũa, trợ hoả, ôn trung, trừ thấp, tán hàn.

Rễ, vỏ rễ dùng trị: Uốn ván, viêm da, viêm mủ da, rắn cắn; đau lưng nhức mỏi, đau nhức khớp xương, phong thấp, đòn ngã ứ đau, tê bại, đòn ngã tổn thương; đau cổ họng, đau răng, đau vùng thượng vị. Liều lượng khuyến cáo là dùng dưới dạng thuốc sắc từ 9 – 15g rễ hoặc 1,5 – 3g vỏ rễ.

Có thể sử dụng vỏ rễ tươi hoặc vỏ rễ khô tán thành bột để đắp lên vùng da bị viêm, mủ hoặc bị cắn bởi rắn độc. Hoặc sử dụng nước sắc hoặc rượu ngâm để làm thuốc ngậm chữa sâu răng. Tránh ăn những thực phẩm có tính chua.

Quả dùng chữa chảy máu tử cung, sốt rét, tê thấp, đau lưng, đau răng, rắn cắn và trị giun đũa, ho, viêm họng, sổ mũi, đau bụng, nôn mửa, ỉa chảy. Ngày dùng 3 – 5g dạng thuốc sắc, thuốc bột.

Ở Vân Nam (Trung Quốc), cành lá, rễ, vỏ thân dùng trị cảm mạo, rắn độc cắn, đau thần kinh, sưng họng, đau dạ dày, đau răng, lưng cơ đau mỏi, phong thấp đau nhức xương, đòn ngã sưng đau.

Lá của cây cũng có thể được sử dụng làm gia vị cho món ăn hoặc nấu canh, ví dụ như canh chua. Ngoài ra, chúng cũng có thể được sử dụng để đắp bên ngoài để giúp làm giảm đau đớn và sưng tấy do chấn thương hoặc đòn ngã. Nếu nấu lá với nước, nước này có thể được sử dụng để tắm cho tác dụng tốt cho sức khỏe.

Địa chỉ bán cây xuyên tiêu uy tín chất lượng ?

Địa chỉ: Ngách 68/45, ngõ 68, đường Nguyễn Văn Linh, phường Long Biên, thành phố Hà Nội.