Cây giống hoắc hương

Sửa chính tả và điều chỉnh lại nội dung: 27/3/2025;

Cây hoắc hương hay quảng hoắc hương, thổ hoặc hương, tên tiếng Anh là patchouly, pachouli (danh pháp khoa học là Pogostemon cablin (Blanco) Benth.), là một loài thực vật có hoa trong họ Hoa môi Lamiaceae.

Hoắc hương còn gọi là quảng hoắc hương dài 2 – 8cm, rộng 1 – 5cm, đầu lá nhọn phía cuống (Herba Pogostemi hay Herba Patchouli) là cành và lá phơi hay sấy khô hoặc toàn cây (trừ rễ) phơi hay sấy khô của cây hoắc hương – Pogostemon cablin (Blanco) Benth.

Thổ hoắc hương hay xuyên hoắc hương (Herba Agastachis rugosae) là toàn cây (trừ rễ) phơi khô của cây hoắc hương hay thổ hoặc hương – Agastache rugosa (Fisch. & C.A.Mey.) Kuntze cùng họ Hoa môi Lamiaceae.

Chú thích về tên: Lá đậu tiếng Trung Quốc có nơi gọi là hoắc. Vì lá cây này giống lá cây đậu lại có mùi thơm cho nên gọi là hoắc hương.

Mô tả cây hoắc hương

Cây hoắc hương – Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam – Đỗ Tất Lợi (đã sửa chính tả):

Hoắc hương là một cây cỏ sống lâu năm, thân có phân nhánh, cao chừng 30 – 60 cm. Trên thân có lông. Lá vò có mùi thơm. Lá có cuống ngắn, phiến lá hình trứng hay hình thuẫn, dài chừng 5 – 10cm, rộng 2,5 – 7cm, mép có răng cưa to, mặt dưới nhiều lông hơn. Hoa màu hồng tím nhạt mọc thành bông ở kẽ lá hay đầu cành. Tuy nhiên cây trồng ở Việt Nam hầu như không thấy có hoa và kết quả.

Ngoài loài hoắc hương kể trên, người ta còn dùng loài hoắc hương Agastache rugosa (Fisch, et Mey.) O. Kuntze, cùng họ. Đó là một loại cỏ sống hàng năm, cao chừng 40 – 100cm. Lá hình trứng dài 2 – 8cm, rộng 1 – 3cm, đầu lá nhọn phía cuống hơi hình tim, cuống dài 1 – 4cm, méo có răng cưa thô, to. Hoa mọc thành vòng quanh thân ở đầu cành hay kẽ lá. Cánh hoa màu tím hay màu trắng. Mùa hoa tháng 6 – 7; mùa quả tháng 10 – 11. Cây này cũng có mọc ở nước ta nhưng ít phổ biến hơn loài trên.

Cây hoắc hương – Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam – Tập I – Đỗ Huy Bích cùng các tác giả khác (đã sửa chính tả):

Cây thảo, sống lâu năm, cao 30 – 60cm. Thân vuông, màu nâu tím, gốc hóa gỗ phủ lông nhỏ và dày. Lá mọc đối, hình bầu dục hoặc hình trứng, dài 4 – 6cm, rộng 2 – 4cm, gốc hình nêm, đầu tròn hơi nhọn, mép khía răng to không đều, hai mặt có lông, mặt dưới đôi khi có màu nâu tím, gân nổi rõ chằng chịt; cuống lá dài 1 – 3cm.

Cụm hoa mọc ở đầu cành hoặc kẽ lá thành bông đơn, dài 4 – 6 cm. Hoa nhỏ, màu hồng tím nhạt; lá bắc nhỏ, có lông dày; đài hoa 5 răng, hình ống, mặt ngoài có nhiều lông; tràng họa chia hai môi, môi trên kéo dài; nhị 4, thò ra khỏi tràng, chỉ nhị rời. Quả gần hình cầu, hơi dẹt, có hạt cứng. Cây hiếm thấy ra hoa và quả

Cây có công dụng tương tự:

Ở vùng núi cao, trong các vườn gia đình của dân tộc ít người, có một cây cũng mang tên hoắc hương với tên khoa học là Agastache rugosa (Fisch, et Mey.) O. Kuntze, cùng họ, tên Anh là wrinkled giant hyssop. Cây có vài điểm sai khác như thân vuông, có cạnh rõ, màu lục, lá có đầu nhọn hoắt, răng cưa đều. Hoa rất nhiều mọc dày đặc như đuôi sóc, màu tím hoặc màu trắng.

Để phân biệt dễ dàng và sử dụng thuận tiện, nên gọi cây này là hoắc hương núi.

Thông tin thêm

1. Phân bố, thu hái và chế biến

Cây hoắc hương được trồng nhiều nơi ở miền Bắc nước ta, chủ yếu lấy lá và cành làm thuốc. Nhiều nhất tại vùng Kim Sơn (Hà Nam), Hưng Yên. Tại Hà Nội, vườn thuốc Văn Điển có trồng thử. Thường trồng bằng giâm cành, vì cây không có hoa quả. Hiện việc nghiên cứu trồng chưa có kinh nghiệm chắc chắn.

Tại các nước khác tại vùng nhiệt đới châu Á và châu Phi, hoắc hương được trồng rất quy mô để lấy lá cất tinh dầu. Những nước sản xuất hoặc hương nhiều nhất hiện nay là Ấn Độ, Malaysia, Philippines, Indonesia.

Hàng năm tại Malaysia thu hoạch chừng 500 tấn lá khô hoặc hương để cất tinh dầu, chưa kể còn sản xuất chừng 700 đến 1.000 tấn lá để xuất cảng nữa.

Hiệu suất thu hoạch mỗi hecta hàng năm chừng 500kg lá khô.

2. Thành phần hoá học

Cây hoắc hương – Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam – Đỗ Tất Lợi (đã sửa chính tả):

Trong lá hoắc hương khô có chứa 0,5 – 0,6% tinh dầu. Thành phần chủ yếu của tinh dầu hoắc hương là patchoulol hoặc rượu patchouli C₁₅H₂₆O, chất cinnamaldehyde, benzaldehyde, eugenol, cadinen C₁₅H₂₄, sesquiterpene và azulene.

Rượu patchouli là một rượu bậc 3, kết tinh dưới dạng tinh thể hình lục lăng, có khi kết tinh ngay trong tinh dầu.

Trong tinh dầu cất từ lá cây mọc ở Hà Nội (Nguyễn Xuân Dũng và cộng sự. J. Ess. Oil Res. 2,99-100, March-April, 1989) đã thấy còn patchouli chiếm 32 – 38%. Ngoài ra còn 10 thành phần khác được phát hiện trong đó có α-bulnesene và α-guaiene.

Có thể cất tinh dầu hoắc hương bằng lá tươi, nhưng tỷ lệ thấp, thường tinh dầu chỉ xuất hiện trong lá khô hoặc lá để thành đống cho hơi lên men và khô dần.

Hoạt chất khác chưa rõ.

3. Cách trồng hoắc hương

Cây hoắc hương – Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam – Tập I – Đỗ Huy Bích cùng các tác giả khác (đã sửa chính tả):

Hoắc hương được trồng ở một số tỉnh như Hải Dương, Bắc Ninh, Hà Nội, Nam Định … trên các chân ruộng cao thoát nước. Ngoài ra còn được trồng phân tán khắp nơi trong các vườn gia đình. Cây được nhân giống chủ yếu bằng giâm cành.

Cần chọn cành bánh tẻ của cây trưởng thành, khỏe mạnh, không sâu bệnh, cắt thành đoạn dài 12 – 15cm có ít nhất 2 đốt và giâm trong bầu, để nơi râm mát, tưới đủ ẩm, không tưới quá nhiều nước dễ làm cho cành giâm bị thối. Tốt nhất, trộn 2 phần đất tốt với 1 phần cát và một ít phân chuồng thật hoai mục để làm bầu, giữ độ ẩm khoảng 70%. Giâm khoảng một tháng, có thể đem đi trồng.

Đất trống cản cày bừa kỹ để ải, bón lót 15 – 20 tấn phân chuồng hoai mục cho một hecta, lên luống cao 25 – 30cm, rộng 70 – 80cm và trồng với khoảng cách 30 x 30 hoặc 40 x 40cm. Cây không chịu hạn và đặc biệt kém chịu úng, vì vậy cần chú ý tưới nước đủ ẩm nhưng phải chủ động thoát nước nhanh khi gặp mưa úng. Thời gian đầu cần làm cỏ, xới xáo đảm bảo đất tơi xốp.

Bệnh thường thấy ở hoắc hương là thối rễ, nhiều khi gây hại rất trầm trọng. Cần đặc biệt quan tâm tới việc tưới tiêu một cách hợp lý và sớm phát hiện, loại bỏ cây bị bệnh để tránh lây lan. Ngoài ra, hoắc hương còn bị các loại sâu ăn lá gây hại.

Sau khi trồng 2 – 3 tháng có thể thu lứa lá đầu tiên. Về sau, cứ 25 – 30 ngày thu một lần. Về mùa đông, khi cây tàn lụi cần ngừng thu hoạch, tiến hành vệ sinh đồng ruộng và chăm sóc để cây qua đông.

Lá thu hái khi trời ráo, loại bỏ lá sâu hay lá già úa, đem phơi nắng nhẹ hay sấy ở 40 – 45^oC đến khô. Có thể cất tinh dầu từ lá tươi để dùng. Cành và thân cũng được dùng.

Công dụng và liều dùng cây hoắc hương

Hiện nay hoặc hương có nhiều công dụng.

Trong y học nhân dân, hoắc hương là một vị thuốc làm mạnh dạ dày, giúp sự tiêu hoá và ruột, dùng trong những trường hợp ăn không ngon, sôi bụng đau bụng đi ngoài, hôi miệng.

Còn dùng làm thuốc chữa cảm mạo, nhức đầu, mình mẩy đau đớn, triệu chứng cảm cúm.

Ngày dùng 6 – 12g dưới dạng thuốc sắc hay thuốc bột, dùng riêng hay phối hợp với vị thuốc khác.

Tinh dầu hoắc hương được chiết bằng cách chưng cất hơi nước, được ứng dụng phổ biến trong sản xuất nước hoa, dược phẩm, thuốc trừ sâu, chất thơm, thuốc dưỡng tóc.

Địa chỉ bán dược liệu cây hoắc hương uy tín chất lượng ?

Địa chỉ: Ngách 68/45, ngõ 68, đường Nguyễn Văn Linh, phường Long Biên, thành phố Hà Nội.