Cây giống bạc hà

Bạc hà hay bạc hà Á, bạc hà nam, bạc hà Nhật Bản, húng cây, húng bạc hà, tên tiếng Anh là corn mint, field mint, wild mint (danh pháp khoa học là Mentha arvensis L.), là một loài thực vật có hoa trong họ Hoa môi Lamiaceae. Cây có nguồn gốc từ các vùng ôn đới của châu Âu, Tây và Trung Á, từ dãy Himalaya cho đến miền đông Siberia và Bắc Mỹ.

Bạc hà là một vị thuốc rất phổ thông ở nước ta. Nó được dùng trong cả đông y và tây y. Cây bạc hà cho những vị thuốc chủ yếu sau đây:

1. Bạc hà (Mentha hay Herba Menthae) là toàn bộ phận trên mặt đất, tươi hay phơi hoặc sấy khô của cây bạc hà.
2. Bạc hà diệp (Folium Menthae) là lá bạc hà tươi hay phơi hoặc sấy khô.
3. Tinh dầu bạc hà (Oleum Menthae) là dầu cất từ cây bạc hà.
4. Menthol hay bạc hà não là chất đặc, trắng chiết từ tinh dầu bạc hà ra.

Với tinh dầu bạc hà và menthol, người ta còn chế nhiều đạng thuốc rất phổ thông khác như dầu cù là nước hoặc cao (dấu con hổ), kẹo ngậm ho bạc hà, rượu bạc hà, thuốc đánh răng bạc hà, …

Mô tả cây bạc hà

Cây cỏ sống lâu năm, cao từ 10 đến 60 – 70cm, có thể cao tới 1m, thân vuông mọc đứng hay hơi bò, có khi phân nhánh, trên thân có nhiều lòng. Lá mọc đối, cuống dài từ 2 đến 10mm, phiến lá hình trứng hay thon dài, rộng 2 – 3cm, dài 3 – 7cm, mép có răng cưa, mặt trên và mặt dưới đều có lông che chở và lòng bài tiết. Hoa mọc vòng ở kẽ lá, cánh hoa hình môi màu tím hay hồng nhạt có khi màu trắng. Ít khi thấy có quả và hạt.

Thông tin thêm

1. Phân bố, thu hái và chế biến

Bạc hà – Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam – Đỗ Tất Lợi (đã sửa chính tả):

Cây bạc hà mọc hoang và được trồng tại nhiều vùng ở nước ta, mọc hoang cả ở miền đông bằng cất và ở miền núi. Chúng tôi đã phát hiện mọc hoang nhiều ở Sapa (Lào Cai), Tam Đảo (Vĩnh Phúc), Ba Vì (Hà Tây), Bắc Cạn, Sơn La.

Sau 25 năm nghiên cứu của chúng tôi (1955 – 1980) cây bạc hà trước đây chỉ mới được trồng trên quy mô tương đối lớn ở các làng Nghĩa trai (Hưng Yên), Đại Yên (Hà Nội) và rải rác ở nhiều tỉnh khác để lấy lá và cây làm thuốc. Đã bắt đầu được trồng để cất tinh dầu. Năm 1958 tại huyện Gia Lâm, Hà nội, vườn trồng bạc hà thí điểm của trường Đại học Dược Hà Nội đã được trang bị nồi cất tinh dầu. Năm 1972, cả nước ta lần đầu tiên đã tự sản xuất được 60 tấn tinh dầu bạc hà và sản xuất được một tấn menthol tinh thể.

Tại các nước khác, loài bạc hà này còn được thấy khai thác ở Trung Quốc (Hắc Long Giang, Cát Lâm, Quảng Đông, Quảng Tây, Phúc Kiến, Van Nam …), Nhật Bản (nổi tiếng vì tinh dầu chứa nhiều menthol nhất, 80 – 90%). Từ năm 1974, ở nước ta đã có chủng loại bạc hà Nhật Bản Mentha arvensis var. piperascens Malinv. ex Holmes.

Muốn trồng bạc hà tốt nhất cần chọn nơi đất sét có nhiều mùn, sau đến loại đất cát. Đất cần làm cỏ bón phân kỹ trước, làm luống rộng, trên mỗi luống trồng 2 – 3 hàng. Có hai mùa trồng bạc hà vào mùa xuân và thu. Mùa xuân vào các tháng 2 – 3, mùa thu vào tháng 8 – 9. Tốt nhất là trồng vào mùa xuân cho năng suất cao nhất, Trồng bằng hạt hay bằng mẫu thân, hoặc thân ngầm. Có thể trồng bằng hạt nhưng rất ít áp dụng. Sau 3 – 4 tháng có thể thu hoạch đợt đầu, thường một năm có thể cắt cây 3 hay 4 lần, lần thứ nhất vào tháng 6 – 7, sau đó cần xới và bón phân, sau 2 tháng (vào cuối tháng 8 hay tháng 9) lại hái lần nữa vào lúc cây đang ra hoa nhiều. Nếu hái 4 lần thì có thể hái lứa đầu vào tháng 6 – 7, lứa thứ hai vào tháng 8 – 9, lứa thứ ba vào tháng 10 – 11, lứa thứ 4 vào tháng 2 – 3. Hái về, cần bỏ lại từng bó, phơi chỗ mát cho khô hoặc nếu cất tinh dầu thì cần cất ngay hay để hơi héo mà cất.

Hiệu suất trung bình là 25 đến 40 tấn cây tươi mỗi năm, mỗi hecta, cất được từ 50 đến 100 lít tinh dầu. Theo tài liệu của các nước thì hiệu suất 1 hecta trung bình hằng năm cũng là 10 – 12 tấn cây tươi, có những năm hoặc những nơi chăm sóc tốt có thể tới 20 đến 35 – 40 tấn, đặc biệt có nơi hiệu suất đạt tới 70 tấn 1 hecta, được từ 20 – 150 lít tinh dầu.

2. Thành phần hoá học (sưu tầm)

Bạc hà – Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam – Đỗ Tất Lợi (đã sửa chính tả):

Hoạt chất chủ yếu trong bạc hà là tinh dầu bạc hà. Tỷ lệ tinh dầu trong bạc hà thường từ 0,5 đến 1%, có khi có thể lên tới 1,3 – 1,5%. Bằng phương pháp lựa chọn giống, Liên Xô cũ đã có những loại bạc hà đạt tới 5,2 đến 5,6% tinh dầu (tính trên cây, đã trừ độ ẩm). Ngoài tinh dầu, trong cây bạc hà còn có các flavonoside.

Thành phần chủ yếu trong tinh dầu bao gồm những chất sau đây:

Menthol (Việt hóa: Mentola) C₁₀H₂₀O có trong tinh dầu với tỷ lệ 40 – 50%, loài của Trung Quốc và Nhật Bản có thể lên tới 70 – 90%. Mentola ở trong tinh dầu chủ yếu ở trạng thái tự do nhưng một phần ở dạng kết hợp với axit axetic.

Menthone (Việt hóa: Mentol) C₁₀H₁₈O chừng 10 đến 20% trong tinh dầu bạc hà Trung Quốc.

3. Tác dụng dược lý 

Bạc hà – Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam – Đỗ Tất Lợi (đã sửa chính tả):

Tại chỗ, tinh dầu bạc hà và menthol bốc hơi rất nhanh, gây cảm giác mát và tê tại chỗ, dùng trong một số trường hợp đau dây thần kinh, còn có tác dụng sát trùng mạnh thường dùng trong một số trường hợp ngứa của một số bệnh ngoài da, bệnh về tai mũi họng. Tuy nhiên cần biết rằng tinh dầu bạc hà và menthol bôi mũi hay bôi trong cổ họng có thể gây hiện tượng ức chế có thể tới ngừng thở và tim ngừng đập hoàn toàn, Hiện tượng này hay xảy ra nhất là đối với trẻ con ít tuổi. Người ta đã nhận xét thấy một số trường hợp chết do nhỏ mũi 1 giọt dầu menthol 1% hoặc bôi vào niêm mạc mũi một ít thuốc mở có menthol. Do đó chúng ta cần hết sức thận trọng khi dùng tinh dầu bạc hà hay dầu củ là cho trẻ con ít tuổi, nhất là trẻ con mới đẻ.

Bạc hà, tinh dầu bạc hà hay menthol uống với liều rất nhỏ có thể gây hưng phấn, xúc tiến sự bài tiết của tuyến mồ hôi, làm cho nhiệt độ cơ thể hạ thấp. Liều lớn, có tác dụng kích thích tuỷ sống, gây tê liệt phản xạ và ngăn sự lên men.

Công dụng và liều dùng cây bạc hà

Bạc hà là một vị thuốc thơm, dùng làm cho thuốc thơm dễ uống, làm ra mồ hôi, hạ sốt dùng chữa cảm sốt, cảm mạo, mũi ngạt, đầu nhức, còn giúp cho sự tiêu hoá, chữa kém ăn, ăn uống không tiêu, đau bụng đi ngoài.

Tinh dầu bạc hà và menthol dùng làm thuốc sát trùng, xoa bóp nơi sưng đau như khớp xương, thái dương khi đầu nhức. 

Tính chất của bạc hà theo các tài liệu cổ ghi như sau: Vị cay, mát không độc, vào 2 kinh phế và can, có tác dụng tán phong nhiệt, ra mồ hôi, giảm uất, làm thuốc thanh lượng dùng chữa cảm nắng (trúng thử), đau bụng, bụng đầy, chứng ăn không tiêu.

Liều dùng lá và toàn cây: Ngày uống từ 4 đến 8g dưới dạng thuốc pha.

Tinh dầu và menthol:

• Một liều 0,02 đến 0,2ml, một ngày 0,06 đến 0,6ml.
• Còn dùng dưới hình thức cồn bạc hà (lá bạc hà 50g, tinh dầu bạc hà 50g, cồn vừa đủ 1 lít), ngày dùng nhiều lần, mỗi lần từ 5 đến 10 hay 15 giọt, cho vào nước nóng mà uống.

Đơn thuốc có bạc hà (lá và toàn cây):

• Thuốc chữa nôn thông mặt giúp sự tiêu hoá:

Lá bạc hà hay toàn cây bạc hà bỏ rễ 5g, pha vào 200ml nước sôi, cách 3 giờ uống 1 lần.

Có thể dùng cồn bạc hà theo công thức kế trên để uống thay, mỗi lần uống 5 đến 10 giọt hay hơn.

• Chế chữa cảm mạo, nhức đầu:

Lá bạc hà 6g, kinh giới 6g, phòng phong 5g. bạch chỉ 4g, hành hoa 6g. Nước sôi đổ vào chờ 20 phút, uống lúc đang nóng.

Địa chỉ bán cây bạc hà uy tín chất lượng ?

Địa chỉ: Ngách 68/45, ngõ 68, đường Nguyễn Văn Linh, Long Biên. Đối diện với Tổng công ty may 10, Hà Nội.