Cây giống hà thủ ô trắng

Độ hoàn thiện nội dung: 70%.

Hà thủ ô trắng hay hà thủ ô nam, bạch hà thủ ô, củ vú bò, dây sữa bò, dây mốc, cây sừng bò, cây đã lồng, khẩu căn cà (Thổ), khâu nước (Lang Sơn), mã liền an, mã lìn ón, khua mak tang ning (Lào) (danh pháp khoa học là Streptocaulon juventas (Lour.) Merr.) là một loài thực vật có hoa thuộc họ La bố ma Apocynaceae.

Mô tả cây hà thủ ô trắng

Hà thủ ô trắng – Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam – Đỗ Tất Lợi (đã sửa chính tả):

Hà thủ ô trắng là một loại dây leo dài từ 2 đến 5 mét. Thân và cành màu hơi đỏ hay nâu đỏ, có rất nhiều lông, khi già thì nhẵn dần. Lá mọc đối, hình mác dài, đầu nhọn, đáy tròn hoặc hơi hình nón cụt, có lông mịn và nhiều ở mặt dưới, mặt trên cũng có lông ngắn hơn. Phiến lá dài 4 – 14cm, rộng 2 – 9cm, cuống lá dài 5 – 8cm cũng có nhiều lông. Hoa màu nâu nhạt hoặc vàng tía mọc thành xim, rất nhiều lông. Quả đại tách đôi ngang ra trông như sừng bò (do đó có người gọi là cây sừng bò). Quả hình thoi, màu xám nhiều lông, dài 7 – 11 cm , rộng 8 mm. Hạt dẹt, phồng ở lưng dài 5 – 7mm, rộng 2mm, có chùm lông mịn dài 2cm.

Vì cây có nhiều lông trông như mốc nên cho nên có nơi còn gọi là dây mốc.

Toàn cây gồm thân, lá, quả non chỗ nào cũng ra thứ nhựa trắng như sữa cho nên có tên cây sữa bò.

Tên mã liên an có nghĩa là ngựa liền với yên, vì người ta kể rằng xưa có một ông tướng cưỡi ngựa đang đi bỗng bị cảm chết, được một người dùng cây này cứu sống lại liền biếu cả ngựa và yên để tạ ơn.

Từ trước đến lần xuất bản lần thứ 6, chúng tôi vẫn đưa tên mã liên an và hà thủ ở trắng vào cùng một tên khoa học là Streptocaulon juventas. Nhưng từ năm 1974, chúng tôi tham khảo những tài liệu sách thuốc của Trung Quốc, thấy tên vị mã liên an có tên khoa học là Streptocaulon griffithii Hook.f., còn cái tên Streptocaulon juventas (Lour.) Merr., thì chỉ có tên Trung Quốc là ám tiêu đằng, ở Việt Nam ta gọi là hà thủ ô trắng. Trong Thực vật chỉ Đông dương thời Pháp viết lại thì ở nước ta có cây Streptocaulon griffithii nhưng không có tên Việt Nam. Tên mã liên an do chúng tôi lấy được một người dân tộc vùng Cao Sơn dương (Tuyên Quang) cho tên. Theo lời kể, Bác Hồ cảm sốt nặng vào tháng 7 – 1945, được một ông lang người dân tộc dùng củ cày này chữa khỏi. Cho nền Bác Hồ có dặn các đội viên trong Đội tuyên truyền giải phóng quân (trước Cách mạng) hề thấy cây này thì hái lấy, mang theo mình phòng khi cần đến. Có thể đây là một vị thuốc chữa cảm sốt mới.

Cây hà thủ ô trắng – Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam – Tập I – Đỗ Huy Bích cùng các tác giả khác (đã sửa chính tả):

Dây leo, bằng thân quấn, dài hàng mét. Thân màu nâu đỏ sẫm hoặc nâu nhạt, có nhiều lông, dày hơn ở ngọn non, ít phân nhánh. Lá mọc đối, hình trứng ngược, gốc tròn hoặc hơi hình nón cụt, đầu nhọn, dài 8 – 14cm, rộng 4 – 9cm, mặt trên xanh sẫm ít lông, mặt dưới trắng nhạt phủ lông rất mịn; cuống lá ngắn, có nhiều lông.

Cụm hoa mọc ở kẽ lá thành xim phân đôi; hoa nhỏ màu vàng nâu; đài có 5 răng thuôn, có lông; tràng hình chuông gồm 5 cánh hình mác dài gấp 3 lần lá đài; nhi dính liền thành khối. Quả là 2 đại, tỏa ra như sừng bò, mỗi đại đài 7 – 9cm, rộng 5 – 6cm, thuôn nhọn ở đầu, khi chín màu vàng nâu, có nhiều lông; hạt nhỏ, dẹt, có chùm lông trắng mịn. Toàn cây có nhựa mủ trắng. Mùa hoa: tháng 7 – 9; mùa quả: tháng 10 – 12.

Cây dễ nhầm lẫn:

Cây mác chim (Amalocalyx microlobus Pierre) thuốc ho Trúc đào (Apocynaceae). Cây có hoa to màu hồng và quả là 2 đại dính nhau.

Thông tin thêm

1. Phân bố , thu hái và chế biến

Cây hà thủ ô trắng – Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam – Tập I – Đỗ Huy Bích cùng các tác giả khác (đã sửa chính tả):

Hiện đã biết khoảng 10 loài thuộc chi Streptocaulon Wight & Arn. ở vùng nhiệt đới châu Á, trong đó ở Việt Nam có 4 loài. Loài hà thủ ô trắng phân bố chủ yếu ở 3 nước Việt Nam, Lào, Campuchia và một số vùng phía nam Trung Quốc. Ở Việt Nam, hà thủ ô trắng phân bố rải rác khắp các tỉnh vùng núi, trung du và đôi khi cả ở đồng bằng.

Cây thường mọc lẫn với các loại cỏ hoặc cây bụi thấp ở các đồi cây bụi, đất sau nương rẫy hoặc ven rừng. Ở vùng đồng bằng và ven biển, cây thường mọc nơi đất cao hoặc trong các vườn cây ăn quả. Hà thủ ô trắng thuộc loại cây ưa sáng, chịu hạn cao và có thể sống được trên nhiều loại đất, kể cả đất khô cằn, trơ sỏi đá.

Về mùa đông và mùa khô (ở phía nam), cây có hiện tượng rụng lá; phần rễ củ nằm sâu dưới mặt đất có sức sống khỏe, tồn tại qua các đợt cháy rừng và chặt phá thường xuyên. Cây ra hoa quả nhiều hàng năm, tái sinh tự nhiên chủ yếu từ hạt. Hạt có túm lông, phát tán nhờ gió.

Rễ củ, thu hái vào mùa thu, rửa sạch, cắt bỏ rễ con, phơi hay sấy khô. Rễ giống củ sắn, mặt ngoài màu trắng ngà.

2. Thành phần hoá học

Ít tài liệu nghiên cứu. Sơ bộ tìm hiểu hà thủ ô trắng tươi mới đào về ở Vĩnh Phúc, chúng tôi thấy có nhiều tinh bột và một chất có phản ứng alkaloid có tinh thể chưa xác định (Đỗ Tất Lợi , 1949).

3. Tác dụng dược lý

Cây hà thủ ô trắng – Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam – Tập I – Đỗ Huy Bích cùng các tác giả khác (đã sửa chính tả):

Hà thủ ô trắng có tác dụng nâng cao tỷ lệ sống hoặc kéo dài thời gian cầm cự đối với động vật đã tiêm liều độc nọc rắn hổ mang và tác dụng ức chế sự co thắt cơ trơn ruột cô lập gây bởi histamin và acetylcholin.

Hà thủ ô trắng có độc tính thấp, có tác dụng kích thích nhẹ sự co bóp cơ trơn, làm co mạch ngoại vi, kích thích hô hấp, nhưng không làm thay đổi huyết áp, kích thích nhẹ nhu động ruột và lợi tiểu, kích thích tiêu hóa làm ăn được nhiều, tăng cân, tăng sức lực, hạ thân nhiệt, tiêu viêm và an thần nhẹ.

Các thử nghiệm dược lý với hà thủ ô trắng có tiếp xúc và không tiếp xúc với kim loại (sắt) không cho thấy có sự khác biệt về tác dụng giữa hai loại này. Các thử nghiệm dược lý với hà thủ ô trắng bào chế theo phương pháp cổ truyền dùng vồ đập rồi ngâm nước vo gạo, đồ với đậu đen (cửu chưng, cửu sái) cho chấy tuy hoạt chất đắng giảm, nhưng các tác dụng dược lý cơ bản không thay đổi.

Dây và lá hà thủ ô trắng phối hợp với bồ cu vẽ đã được áp dụng cho 86 bệnh nhân bị viêm hắc võng mạc (màng mạch – võng mạc) trung tâm thanh dịch, và thấy có tác dụng làm tăng thị lực trên 87% số bệnh nhân. Ở những bệnh nhân thị lực tăng từ 6/10 trở lên hết ám điểm, ở bệnh nhân thị lực tăng dưới 5/10, một số hết ám điểm, một số giảm.

Công dụng của hà thủ ô trắng

Hà thủ ô trắng – Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam – Đỗ Tất Lợi (đã sửa chính tả):

Các thầy thuốc Việt Nam coi vị hà thủ ô trắng có cùng một công dụng với hà thủ ô đỏ là làm cho người già trẻ lại, giúp cho sự giao hợp được bền lâu, tóc bạc hoá đen.

Công ty dược liệu của ta vẫn thu mua và bán chung với hà thủ ô đỏ, trong các đơn thuốc thường dùng một nửa hà thủ ô đỏ, một nửa hà thủ ô trắng. Có khi để nguyên không chế biến mà dùng. Nhưng cũng có khi chế biến như đối với hà thủ ô đỏ. Liều và cách dùng như hà thủ ô đỏ.

Theo sự điều tra của bản thân tôi, trong kháng chiến tại các vùng dân tộc, người ta dùng củ và thân lá cây này chữa cảm sốt, cảm nắng, sốt rét.  Có nơi người ta sắc cây này với nước cho phụ nữ đẻ mà không có sữa uống để ra sữa. Cần chú ý nghiên cứu.

Cây hà thủ ô trắng – Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam – Tập I – Đỗ Huy Bích cùng các tác giả khác (đã sửa chính tả):

Hà thủ ô trắng vị ngọt đắng, chát, tính mát, có tác dụng bổ máu, bổ gan và thận.

Rễ hà thủ ô trắng dùng sống thì thanh nhiệt, giải độc, chữa cảm sốt, sốt nóng, sốt rét, ra nhiều mồ hôi, đau vùng tâm vị, bị thương, sưng đau, ít sữa; nếu chế biến, cách dùng giống hà thủ ô đỏ. Ngày 12 – 20g, dạng thuốc sắc, cao hoặc rượu thuốc. Lá hà thủ ô trắng sắc uống chữa đái rắt, đái buốt. Rễ hoặc lá hà thủ ô trắng, nhai nuốt nước, bã đắp chữa rắn cắn. Còn dùng lá và cành đun nước tắm và rửa để chữa lở ngứa. Có thể phối hợp với lá ngải cứu. Không dùng hà thủ ô trắng đối với người hư yếu, tạng lạnh, đồng thời kiêng ăn tiết lợn, cá, lươn, rau cải, hành tỏi.