Cây ngô đồng thân gỗ

Cây ngô đồng hay tơ đồng, trôm đơn, bo rừng, bo xanh, 梧桐 (bính âm: wútóng), tên tiếng Anh là Chinese parasol tree, Chinese parasoltree (danh pháp khoa học là Firmiana simplex (L.) W.Wight; đồng nghĩa: Sterculia platanifolia L.f.) là một loài thực vật có hoa thuộc họ Cẩm quỳ Malvaceae.

Chú ý: Đừng nhầm cây ngô đồng họ Trôm này với cây ngô đồng Jatropha podagrica Hook. thuộc họ Thầu dầu Euphorbiaceae thường chỉ thấy trồng làm cảnh. Cây này có thân thường phình ra như cái lọ, gân lá tỏa tròn, cuống đính vào giữa phiến, cụm hoa màu đỏ, quả thường nổ mạnh, tung hạt đi rất xa nên người ta thường nói “cây ngô đồng không trồng mà mọc”.

Mô tả cây ngô đồng

Cây ngô đồng – Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam – Đỗ Tất Lợi (đã sửa chính tả):

Ngô đồng là một cây to, cao. Lá xẻ thùy chân vịt, đường kính lá tới 25cm với 3 đến 5 thùy hình ba cạnh, cuống lá dài hơn phiến lá, dài tới 30cm. Những thùy rất sít nhau có khi hơi chồng lên nhau. Hoa nhỏ màu vàng. Quả gồm 5 đại, mỏng, dài 10cm, với 2 hạt hình trứng dài 8mm, rộng 6mm.

Thông tin thêm

1. Phân bố, thu hái và chế biến

Cây ngô đồng – Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam – Đỗ Tất Lợi (đã sửa chính tả):

Ngô đồng được trồng ở nhiều tỉnh miền Bắc và miền Nam nước ta. Miền Bắc hay gặp ở Thanh Hoá, Nghệ An, Hà Tĩnh, Nam Định, Hà Nam, Ninh Bình. Còn thấy trồng ở Campuchia, Trung Quốc, Nhật Bản.

Người ta dùng hạt thu hái ở những quả chín và vỏ cây hái gần như quanh năm, dùng tươi hay phơi hoặc sấy khô.

2. Thành phần hóa học

Trong hạt ngô đồng cỏ dầu béo. Các bộ phận khác chưa thấy nghiên cứu.

Công dụng của cây ngô đồng

Theo kinh nghiệm trong nhân dân, người ta dùng hạt và vỏ cây ngô đồng để chữa rụng tóc và làm đen tóc. Vỏ cây ngô đồng đốt thành than, trộn với dầu bôi lên tóc bạc.

Hạt ngô đồng giã nát, bôi lên đầu có tác dụng làm rụng tóc bạc và mọc tóc đen. Hạt giã nát còn được dùng chữa loét miệng và bệnh ngoài da.

Cây ngô đồng trong văn hóa

Từ lâu ngô đồng đã được lựa chọn trồng trong cung điện thời nhà Hán. Ngày nay, cây thường được trồng để tô điểm sân vườn, hiên nhà hoặc làm cây bóng mát. Theo truyền thuyết dân gian, chim Phượng Hoàng rất thích đậu trên cây Ngô đồng. Nhà thơ Lý Bạch từng viết: “宁知鸾凤意，远托椅桐前” (dịch thơ: “Ninh tri loan phụng ý, viễn thác y đồng tiền“; dịch nghĩa: “Há biết được lòng chim loan phượng, lại gửi mình nơi trước cây ngô đồng“). Câu thơ trên mang ý nghĩa ẩn dụ, rằng người tài đức (như chim loan phượng) có chí hướng cao xa, nhưng lại chọn gửi thân nơi cảnh vật thanh nhã (cây ngô đồng), thể hiện sự ẩn dật, hoặc nỗi lòng không được thấu hiểu. Đây cũng là cách Lý Bạch mượn hình ảnh để nói lên tâm trạng của mình, rằng tài năng nhưng không gặp thời, đành gửi gắm chí lớn nơi cảnh vật.

Cổ thư có ghi ngô đồng “知闰”、“知秋”, tức “biết năm nhuận” và “biết mùa thu”. Về năm nhuận và không nhuận, quan niệm của người xưa cho rằng mỗi cành ngô đồng vào năm thường sẽ mọc ra 12 chiếc lá, chia đều hai bên mỗi bên 6 lá, nhưng vào năm nhuận thì lại mọc 13 lá. Tuy nhiện đây vốn chỉ là sự trùng hợp ngẫu nhiên được vô tình quan sát thấy, không phải là quy luật tự nhiên. Còn việc ngô đồng “biết mùa thu” thì lại phản ánh một hiện tượng thời tiết có thật qua câu nói: “梧桐一叶落，天下皆知秋” (“Ngô đồng nhất diệp lạc, thiên hạ giai tri thu” hay “Khi một chiếc lá ngô đồng rụng, cả thiên hạ đều biết mùa thu đã đến“). Câu này thể hiện sự quan sát tinh tế của người xưa về sự thay đổi của thiên nhiên, đồng thời cũng mang vẻ đẹp thi vị và chiều sâu văn hóa.

Ngô đồng thân gỗ xứ Huế

Cây ngô đồng thân gỗ là một loài cây quý hiếm, gắn liền với hình ảnh cung đình Huế và triều đại nhà Nguyễn. Hoa ngô đồng thường nở vào cuối tháng 3, đầu tháng 4, tạo nên khung cảnh thơ mộng, thanh bình trong Hoàng thành Huế. Tuy nhiên, dù nhiều người yêu thích và tìm kiếm, cây ngô đồng thân gỗ lại rất khó nhân giống và hiếm thấy trong dân gian.

Hoa ngô đồng được xem là loài hoa cung đình, từng được trồng trong hoàng cung từ thời vua Minh Mạng. Vị vua này dù đã có giống cây từ Trung Quốc vẫn quyết tâm tìm giống bản địa để trồng, thể hiện tinh thần tự tôn dân tộc. Cây thường được trồng ở các vị trí trang nghiêm như Đại Cung Môn, điện Thái Hòa, điện Cần Chánh … và nở hoa đúng mùa, tạo nên những “đám mây tím” lãng đãng trên mái ngói cổ kính.

Theo truyền thuyết phương Đông, chim Phượng Hoàng chỉ đậu trên cây ngô đồng, khiến loài cây này trở thành biểu tượng của sự cao quý, quyền lực và thịnh vượng. Người xưa xem cây như hình ảnh của bậc quân tử, mang linh khí của đất trời.

Giới nhiếp ảnh và người yêu hoa thường săn tìm khoảnh khắc ngô đồng nở hoa, nhưng không phải lúc nào cũng dễ dàng. Mùa dịch COVID-19, dù hoàng cung đóng cửa, nhiều người vẫn tin rằng ngô đồng vẫn nở rộ bên trong, như một biểu tượng bất biến của vẻ đẹp và thời gian.

Một số cây ngô đồng được trồng ở công viên Tứ Tượng, cầu Phú Xuân, Nghinh Lương đình … nhưng đa phần là cây non, chưa đạt được vẻ đẹp như những cây cổ thụ trong hoàng cung. Như đã nói ở trên, ciệc nhân giống cây ngô đồng thân gỗ gặp nhiều khó khăn, khiến loài cây này càng ngày càng trở nên quý hiếm.