Cây một lá (cây 1 lá, thanh thiên quỳ)

Cận cảnh hoa thanh thiên quỳ (Nervilia fordii). Tác giả: cxcanh. Ngày tạo: Ngày 16, tháng 4, năm 2021. Nguồn: Epharmacognosy.

Sửa chính tả và điều chỉnh lại nội dung: 27/3/2025;

Cây một lá hay còn được gọi là thanh thiên quỳ, Slam lài, bâu thoọc, chân trâu diệp, kíp lầu (Quảng Hoa – Cao Bằng) (danh pháp khoa học là Nervilia fordii (Hance) Schultze, đồng nghĩa Pogonia fordii Hance), là một loài thực vật có hoa trong họ Lan Orchidaceae. Loài này được (Hance) Schltr. mô tả khoa học đầu tiên năm 1911.

Cây một lá hay thanh thiên quỳ thường hay bị giả mạo hay đặt nhầm với lá trầu không. Nhưng chỉ cần ngâm lá với nước một lúc cho mềm rồi tải lên mặt phẳng xem và so sánh là phân biệt được ngay.

Tại nước ta, chú ý đừng nhầm với cây bát giác liên (danh pháp khoa học là Podophyllum pleianthum Hance; đồng nghĩa Dysosma chengii (S.S.Chien) M.Hiroe) cũng có củ và 1 lá nhưng lá bát giác liên hình 6 cạnh, gân tỏa từ một điểm ở giữa phiến lá ra.

Phân bố, thu hái và chế biến

Thanh thiên quỳ ưa mọc ở kẽ núi đá, nơi thấp và ẩm ướt, dưới bóng cây to hoặc dưới đám cỏ dày đặc. Hầu như không thấy mọc ở bờ ruộng hay ở những môi trường khác.

Trước đây ở nước ta hầu như ít chú ý khai thác. Gần đây Trung Quốc đặt mua ở một số tỉnh biên giới nên ta mới chú ý phát hiện khai thác tại một số vùng ở biên giới Tràng Định, Văn Uyên, Cao Lộc, Đồng mỏ, Hữu Lũng (Lạng Sơn), Trùng Khánh, Quảng Uyên (Cao Bằng). Trị giá thu mua khá cao: 400kg lá khô trị giá bằng một xe hơi vận tải hoặc cứ 10 kg lá khô đổi được 350 kg phân hóa học loại tốt (Trung Quốc, 1959).

Ta mới chỉ phát triển khai thác mấy năm gần đây, chủ yếu để xuất khẩu. Ngoài các tỉnh nói trên, hiện ta đã phát hiện thanh thiên quỳ có ở nhiều vùng núi các tình Lào Cai, Hà Giang, Tuyên Quang, Hà Tây, Hòa Bình, Sơn La, Lai Châu, … Còn đang tiếp tục điều tra.

Tại Trung Quốc, thanh thiên quỳ là đặc sản của 2 tỉnh Quảng Tây, Quảng Đông. Riêng tỉnh Quảng Tây một năm có thể thu mua tới gần 2 tấn lá khô.

Thu hái chủ yếu là toàn cây, nhưng để bảo vệ giống, chỉ nên thu hái lá, để dành củ cho cây phát triển. Tuy nhiên qua cách sinh trưởng của cây, ta thấy hoa quả và hạt nở trước khi biết cây cho nên cần chú ý theo dõi cách vừa khai thác vừa phát triển cây này.

Khi thu hái, chú ý phân biệt lá to, lá nhỏ để riêng. Hái về có 2 cách chế biến:

• Hái về rửa sạch đất cát, phơi cho hơi se thì dùng tay vò vừa phơi vừa vò, lúc đầu vò từng lá một, sau vò nhiều lá một lúc cho đến khi thật khô, ngày vò 2 – 3 lần.

• Cách thứ hai: Lá hái về rửa sạch đồ qua nước sôi, rồi tiếp tục làm như trên.

Tuy nhiên có nơi chỉ hái về rửa sạch phơi khô không vò cũng không đồ hay nhúng nước sôi trước khi vò và phơi.

Chế biến tốt, lá có màu tro sẫm hay lục đen, lá vo tròn thành cục mùi thơm. Theo thói quen, lá nhỏ là loại tốt.

Cây một lá chữa bệnh gì ?

Theo Đông y, thanh thiên quỳ có vị ngọt nhạt, hơi đắng, tính bình, không độc. Quy vào kinh can. Có tác dụng thanh nhiệt, nhuận phế, giảm ho, làm dịu đau, tán ứ. Chủ trị chữa lao phổi, viêm phế quản, viêm miệng, viêm họng cấp tính.

Ở nước ta chủ yếu dùng trong phạm vi nhân dân bằng cách thu hái lá làm thuốc giải độc, nhất là ngộ độc nấm. Người ta dùng 2 – 3 lá phơi khô thái nhỏ, hãm với nước sôi trong ít phút rồi chiết nước uống. Ngày uống 2 lần. Và cũng dùng nó làm thuốc bồi dưỡng cơ thể, thuốc bổ và mát phổi, chữa lao phổi, ho. Liều lượng dùng khoảng 10 – 20 lá dưới dạng thuốc sắc, thuốc hãm, hấp đường hoặc chế biến thành cao lỏng để uống. Hoặc dùng ngoài lấy lá tươi giã nát, đắp lên các chỗ đau nhức hoặc đắp mụn nhọt các vết lở.

Ở Trung Quốc, toàn cây được dùng trị ho lao phổi, viêm phế quản; viêm miệng, viêm họng cấp tính, tạng lao; trẻ em hấp thụ kém và nuôi dưỡng kém; rối loạn kinh nguyệt; đòn ngã tổn thương, viêm mủ da. Liều dùng 10 – 15g dạng thuốc sắc hoặc ngâm trong rượu. Dùng ngoài giã củ tươi vừa đủ đắp vào chỗ đau.

Địa chỉ bán dược liệu cây một lá chữa lao phổi uy tín chất lượng ?

Địa chỉ: Ngách 68/45, ngõ 68, đường Nguyễn Văn Linh, Long Biên. Đối diện với Tổng công ty may 10, Hà Nội.