Cây một lá (cây 1 lá, thanh thiên quỳ)

Cận cảnh hoa thanh thiên quỳ (Nervilia fordii). Tác giả: cxcanh. Ngày tạo: Ngày 16, tháng 4, năm 2021. Nguồn: Epharmacognosy.

Độ hoàn thiện nội dung: 70%.

Cây một lá hay thanh thiên quỳ, Slam lài, bâu thoọc, chân trâu diệp, kíp lầu (Quảng Hoa – Cao Bằng) (danh pháp khoa học là Nervilia fordii (Hance) Schultze, đồng nghĩa: Pogonia fordii Hance), là một loài thực vật có hoa trong họ Lan Orchidaceae. Loài này được (Hance) Schltr. mô tả khoa học đầu tiên năm 1911.

Cây một lá hay thanh thiên quỳ thường hay bị giả mạo hay đặt nhầm với lá trầu không. Nhưng chỉ cần ngâm lá với nước một lúc cho mềm rồi tải lên mặt phẳng xem và so sánh là phân biệt được ngay.

Tại nước ta, chú ý đừng nhầm với cây bát giác liên (danh pháp khoa học là Podophyllum pleianthum Hance; đồng nghĩa: Dysosma chengii (S.S.Chien) M.Hiroe) cũng có củ và 1 lá nhưng lá bát giác liên hình 6 cạnh, gân tỏa từ một điểm ở giữa phiến lá ra.

Mô tả cây thanh thiên quỳ

Cây một lá – Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam – Đỗ Tất Lợi (đã sửa chính tả):

Cây địa sinh, loại cỏ sống lâu, cao từ 10 – 20cm. Thân rất ngắn, củ tròn to, có thể nặng tới 1,5 – 20g. Thẳng từ củ, chỉ mọc lên có một lá riêng lẻ sau khi hoa tàn. Lá hình tim tròn, xếp theo các gân lá hình chân vịt, đường kính 10 – 25cm mép uốn lượn. Gân lá tỏa đều từ cuống lá, cuống lá dài 10 – 20cm, màu tím hồng. Cụm hoa có cán dài 20 – 30cm. Hoa thưa 15 – 20 cái, mọc thành chùm hay bông màu trắng, đốm tím hồng hay màu vàng hơi xanh lục. Lá đài và cánh hoa giống nhau. Cánh môi 3 thùy, có rất nhiều gân, có lông ở quãng giữa, thùy bên và thùy tận cùng hình ba cạnh, cột dài 6mm, phồng ở đỉnh. Ra hoa tháng 3 – 4 – 5, quả nang vào các tháng 4 – 5 – 6. Khi hoa nở, đầu cánh hoa phía trên chụm lại làm toàn hoa giống như chiếc đèn lồng. Quả hình thoi, trên có múi trông giống như quả khế con, dài 2 – 3cm.

Thường sau khi hoa tàn rồi, lá mới phát triển do đó hoặc ta chỉ thấy cây mang hoa, hoặc quả, không có lá, hoặc chỉ thấy cây có lá, thường một lá.

Cây một lá (thanh thiên quỳ) – Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam – Tập I – Đỗ Huy Bích cùng các tác giả khác (đã sửa chính tả):

Cây thảo nhỏ, địa sinh, sống lâu năm, cao 10 – 20cm. Rễ củ hình tròn, mập, đường kính 1 – 2 cm, màu trắng đục, có nhiều ngấn. Thân cây rất ngắn, nhẵn bóng hoặc không có thân. Lá mọc thẳng từ củ và thường chỉ có một lá, đôi khi gặp cây có 2 lá, 1 lá to, 1 lá nhỏ: phiến lá nguyên, nhẵn, hơi lượn sóng, hình tim tròn, đầu hơi nhọn, màu xanh lục nhạt, dài 5 – 7cm, rộng 8 – 10cm; gân lá nhỏ và rõ hình chân vịt tỏa đều từ cuống lá gồm 24 – 28 cái; cuống lá hình tròn, có vạch dọc, dài 8 – 15cm, màu tím hồng ở phía dưới.

Cụm hoa mọc từ củ khi lá đã tàn lụi thành chùm trên một cán mảnh và dài 15 – 20cm; hoa 4 – 5 cái màu trắng đốm tím hồng; lá đài và cánh hoa giống nhau, cánh môi 3 thùy hình tam giác, có nhiều gân, có lông ở quãng giữa. Quả nang, hình thoi, có khía dọc. Mùa hoa: tháng 3 – 4, mùa quả: tháng 5 – 8.

Còn có loài Nervilia tibetensis Rolfe, cây cao khoảng 2 – 3cm, lá dài 2,5 – 3,5cm, rộng 3 – 5cm, phiến lá có nhiều lông và loài Nervilia crispata (Blume) Schltr., cây cao 5 – 6cm, lá dài 1,5 – 2cm, rộng 2,5 – 3cm, phiến lá có cạnh. Những loài này chưa được nghiên cứu sử dụng.

Thông tin thêm

1. Phân bố, thu hái và chế biến

Cây một lá – Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam – Đỗ Tất Lợi (đã sửa chính tả):

Thanh thiên quỳ ưa mọc ở kẽ núi đá, nơi thấp và ẩm ướt, dưới bóng cây to hoặc dưới đám cỏ dày đặc. Hầu như không thấy mọc ở bờ ruộng hay ở những môi trường khác.

Trước đây ở nước ta hầu như ít chú ý khai thác. Gần đây Trung Quốc đặt mua ở một số tỉnh biên giới nên ta mới chú ý phát hiện khai thác tại một số vùng ở biên giới Tràng Định, Văn Uyên, Cao Lộc, Đồng mỏ, Hữu Lũng (Lạng Sơn), Trùng Khánh, Quảng Uyên (Cao Bằng). Trị giá thu mua khá cao: 400kg lá khô trị giá bằng một xe hơi vận tải hoặc cứ 10kg lá khô đổi được 350 kg phân hóa học loại tốt (Trung Quốc, 1959).

Ta mới chỉ phát triển khai thác mấy năm gần đây, chủ yếu để xuất khẩu. Ngoài các tỉnh nói trên, hiện ta đã phát hiện thanh thiên quỳ có ở nhiều vùng núi các tỉnh Lào Cai, Hà Giang, Tuyên Quang, Hà Tây, Hòa Bình, Sơn La, Lai Châu, … Còn đang tiếp tục điều tra.

Tại Trung Quốc, thanh thiên quỳ là đặc sản của 2 tỉnh Quảng Tây, Quảng Đông. Riêng tỉnh Quảng Tây một năm có thể thu mua tới gần 2 tấn lá khô.

Thu hái chủ yếu là toàn cây, nhưng để bảo vệ giống, chỉ nên thu hái lá, để dành củ cho cây phát triển. Tuy nhiên qua cách sinh trưởng của cây, ta thấy hoa quả và hạt nở trước khi biết cây cho nên cần chú ý theo dõi cách vừa khai thác vừa phát triển cây này.

Khi thu hái, chú ý phân biệt lá to, lá nhỏ để riêng. Hái về có 2 cách chế biến:

• Hái về rửa sạch đất cát, phơi cho hơi se thì dùng tay vò vừa phơi vừa vò, lúc đầu vò từng lá một, sau vò nhiều lá một lúc cho đến khi thật khô, ngày vò 2 – 3 lần.

• Cách thứ hai: Lá hái về rửa sạch đồ qua nước sôi, rồi tiếp tục làm như trên.

Tuy nhiên có nơi chỉ hái về rửa sạch phơi khô không vò cũng không đồ hay nhúng nước sôi trước khi vò và phơi.

Chế biến tốt, lá có màu tro sẫm hay lục đen, lá vo tròn thành cục mùi thơm. Theo thói quen, lá nhỏ là loại tốt.

Cây một lá (thanh thiên quỳ) – Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam – Tập I – Đỗ Huy Bích cùng các tác giả khác (đã sửa chính tả):

Chi Nervilia Comm. ex Gaudich. gồm các đại diện là cây thảo sống nhiều năm. Trên thế giới, khoảng 40 loài phân bố ở châu Á, châu Phi và Australia. Ở Việt Nam có 4 loài phân bố chủ yếu ở các tỉnh miền núi phía bắc. Ở miền Nam chỉ mới gặp ở Kon Tum và Lâm Đồng. Tuy nhiên trong 4 loài này, cây một lá có một số điểm phân bố phong phú ở các tỉnh: Cao Bằng, Lạng Sơn, Lào Cai, Hòa Bình, Thanh Hóa, Nghệ An và Ninh Bình. Loài này còn có ở Trung Quốc và Thái Lan.

Một lá là cây ưa bóng và đặc biệt ưa ẩm. Cây thường mọc trong các hốc đá hoặc trên lớp đất có nhiều thảm mục dưới tán rừng kín thường xanh ẩm hoặc rừng cây lá rộng núi đá vôi. Độ cao phân bố của cây từ 600 đến 1500 m. Hàng năm, từ thân ngầm mọc lên một lá vào cuối mùa xuân hoặc đầu mùa hè. Đến giữa mùa thu, phần trên mặt đất tàn lụi. Hoa thường xuất hiện trước khi cây ra lá. Trên mỗi cây thường có 1 – 5 quả. Mỗi quả có nhiều hạt nhỏ, tự mở khi quả già thành 3 mảnh để hạt rơi vãi ra xung quanh. Cây mọc từ hạt vào tháng 6 và tập trung thành những đám nhỏ.

Một lá là loài cây thuốc quý, hiếm được đưa vào Sách Đỏ Việt Nam và Trung Quốc từ năm 1996. Trong vài năm gần đây, ở Việt Nam do lợi nhuận kinh tế cao, cây một lá bị khai thác quá nhiều để bán qua biên giới. Hiện tượng đó làm tăng nguy cơ bị đe dọa tuyệt chủng đối với loài cây thuốc quý này.

2. Thành phần hoá học

Ít thấy tài liệu nghiên cứu.

3. Cách trồng cây một lá

Cây một lá (thanh thiên quỳ) – Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam – Tập I – Đỗ Huy Bích cùng các tác giả khác (đã sửa chính tả):

Cây một lá chủ yếu được khai thác từ nguồn hoang dại, việc trồng trọt mới được tiến hành trong phạm vi nghiên cứu. Cây có thể trồng được ở khắp nơi chỗ đất ẩm ướt, dưới bóng cây. Có thể gieo trồng cây một lá bằng hạt, vào tháng 3 – 4. Đất trồng cần bố trí dưới bóng cây to, luôn luôn ẩm. Khi cây cao 10 – 12cm, tỉa định cây với khoảng cách 10 x 15cm. Chưa có số liệu về phân bón, sâu bệnh, năng suất … Việc làm cỏ, bón phân thường tiến hành theo kinh nghiệm trồng trọt thông thường. Cũng có thể thu gom cây con mọc hoang trong tự nhiên về trồng. Khi thu, cần bứng cả củ. Đây là cách phổ biến khi mới gây giống. Cần chú ý nghiên cứu thêm về trồng trọt.

Lá hoặc toàn cây một lá, thu hái, vào cuối xuân, đầu hè, phơi hoặc sấy khô. Khi dùng chế biến theo hai cách:

– Phơi cho se, rồi luộc qua, vò hai lần mỗi ngày, lại phơi khô.

– Đồ hay nhúng nước sôi, rối vò và phơi.

Lá đã chế biến có màu tro sẫm hay lục đen, mùi thơm. Trước đây, người ta chỉ dùng củ, sau dùng lá để giữ lại củ bảo vệ giống cho những năm sau và lâu dài.

Cây một lá chữa bệnh gì ?

Lá và rễ củ cây một lá có vị ngọt nhạt, hơi đắng, tính bình, mát, có tác dụng thanh nhiệt, nhuận phế, giảm ho, tán ứ, giải độc, làm dịu đau.

Lá hoặc toàn cây một lá được dùng làm thuốc giải độc, nhất là ngộ độc nấm, làm mát phổi, chữa ho lao, ho lâu năm, viêm phế quản. Nhai rễ củ tươi làm giảm khát, bồi dưỡng cơ thể. Trung Quốc còn dùng chữa viêm miệng, viêm họng cấp tính, rối loạn kinh nguyệt hoặc tổn thương do ngã, đau nhức, viêm mủ da, lở loét, mụn nhọt, tràng nhạc. Ngày 10 – 20g dạng thuốc sắc, thuốc hãm, hấp đường, hoặc chế thành cao lỏng uống. Dùng ngoài, lấy lá hoặc cây tươi giã đắp.

Bài thuốc có cây một lá:

Chữa ngộ độc nấm: Dùng 2 – 3 lá phơi khô, thái nhỏ, hãm với nước sôi trong vài phút, rồi lấy nước uống. Ngày 2 – 3 lần.

Chữa viêm miệng, viêm họng cấp tính: Dùng lá tươi, nhai, ngậm, nuốt nước dần dần.

Chữa lao, ho lâu năm, ốm yếu: Cây một lá 15g, nấu với thịt lợn nạc, làm canh ăn.

Chữa vết thương, đau nhức hoặc mụn nhọt, lở loét, tràng nhạc: Lấy lá hoặc toàn cây tươi, giã nát, đắp lên.

Địa chỉ bán dược liệu cây một lá chữa lao phổi uy tín chất lượng ?

Địa chỉ: Ngách 68/45, ngõ 68, đường Nguyễn Văn Linh, phường Long Biên, thành phố Hà Nội.