Bông mã đề – Cây giống trong bầu

Bông mã đề hay còn gọi là mã đề thảo, xa tiền, nhả én, dứt (Thái), su ma (Thổ) ( danh pháp khoa học là Plantago asiatica L.; đồng nghĩa Plantago major L. var. asiatica Decaisne ) là loài thực vật có hoa Thuộc họ Mã đề Plantaginaceae. Theo thuyết của Lục cơ ( cổ ) thì loài cây này hay mọc ở vết chân ngựa kéo xe nên gọi tên ( với “mã” là ngựa, “đề” là móng chân ). Cây có nguồn gốc từ Đông Á ( Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc, v.v… ). Dưới đây là hình ảnh cây bông mã đề cho bạn đọc tham khảo.

Cây mã đề cho các vị thuốc có tên sau đây:

Xa tiền tử: Semen plantaginis – là hạt phơi hay sấy khô.

Mã đề thảo: Herba plantaginis – là toàn cây trừ bỏ rễ phơi hay sấy khô.

Lá mã đề: Folium plantaginix – là lá tươi hay phơi hoặc sấy khô.

Mô tả cây

Mã đề là loại cỏ sống lâu năm, thân ngắn lá mọc thành cụm ở gốc, cuống dài, phiến lá bông mã đề hình thìa hay hình trứng, có gân dọc theo sống lá và đồng quy ở ngọn và gốc lá. Hoa mọc thành bông, có cán dài, xuất phát từ kẽ lá. Hoa đều, lưỡng tính, đài 4, xếp chéo, hơi đính nhau ở gốc, tràng màu nâu tồn tại, gồm 4 thùy nằm xen kẽ ở giữa các lá đài. Nhị 4 chỉ nhị mảnh, dài, 2 lá noãn chứa nhiều tiểu noãn. Quả hộp trong chứa nhiều hạt màu nâu đen bóng.

Thông tin thêm

1. Cây bông mã đề mọc ở đâu ? Thu hái và chế biến

Mã đề mọc hoang và được trồng tại nhiều nơi ở khắp nước ta. Muốn bảo đảm nhu cầu cần đặt vấn đề trồng. Trồng bằng hạt chọn ở những cây to khỏe, hạt mẫm đen. Thường trồng vào mùa Xuân và mùa Thu nhưng tốt nhất vào mùa Thu. Mã đề ưa đất tốt, ẩm vừa phải, đất tốt cây rất to.

Vào tháng 7 – 8 khi quả chín thì hái toàn cây đưa về phơi hay sấy khô, loại bỏ tạp chất. Muốn lấy hạt thì đập và giũ lấy hạt, rây qua rây rồi phơi khô. Không phải chế biến gì đặc biệt. Khi dùng lá, có thể hái gần như quanh năm, có thể dùng tươi hay khô.

2. Thành phần hóa học

Toàn cây chứa một glucozit gọi là aucubin hay rinantin C₁₅H₂₄O₉ còn gọi là aucubozit. Aucubin kết tinh với một phân tử nước, đun nóng ở 120^oC thì mất nước. Độ chảy 180^oC. Tan trong nước ( 36,5% trong nước 20^oC ), tan trong cồn 95^o ( 1,1% ), trong cồn metylic ( 13,8% ), không tan trong ête và clorofoc. (α)D: -166^o5 ( khan ) hay -179^o1. Axit loãng hay men emunsin thủy phân cho glucoza và aucubigenin C₉H₁₂O₄.

Có tác giả còn nói có plantagin nhưng chưa xác định lại được.

Trong lá có chất nhầy, chất đắng, carotin, vitamin C, vitamin K, yếu tố T ( có người gọi là vitamin T ), axit xitric.

Trong hạt chứa nhiều chất nhầy, axit plantenolic, adenin và cholin.

3. Tác dụng dược lý

– Tác dụng lợi tiểu: Uống nước sắc mã đề, lượng nước tiểu tăng, trong nước tiểu lượng urê, axit uric và muối đều tăng ( thí nghiệm trên thỏ, chó và người ).

– Tác dụng chữa ho:

• Nước sắc mã đề có tác dụng trừ đờm, tác dụng này kéo dài 6 – 7giờ, mạnh nhất sau khi uống 3 – 6 giờ.
• Kết quả chữa ho, trừ đờm trên lâm sàng phù hợp với kết quả thí nghiệm trong phòng thí nghiệm. Tác dụng chữa ho này không trở ngại đến sự tiêu hóa và cũng không có tác dụng phá huyết. Cho nên tác dụng chữa ho của mã đề không giống những thuốc chữa ho chứa saponozit, nhưng tác dụng chữa ho giống nhau. Có điều cần chú ý là trẻ con ho dùng thuốc mã đề hay đái nhiều, có thể đái dầm.
• Chất plantagin có tác dụng hưng phấn thần kinh bài tiết, làm tăng sự bài tiết niêm dịch của phế quản và cũng của ống tiêu hóa, tác dụng trên trung khu hô hấp làm cho hơi thở sâu và từ từ.

– Tác dụng kháng sinh:

• Nước sắc mã đề ( toàn cây 1ml = 1g mã đề ) có tác dụng ức chế đối với một số vi trùng bệnh ngoài da ( Theo Trung Hoa bì phu tạp chí, 1957, 4: 286-292 ).
• Mã đề tán bột chế thành thuốc dầu đắp lên mụn nhọt đỡ nung mủ, đỡ bị viêm tấy ( R. K. Aliev, 1945, Pharmacia ).
• Để lá mã đề trong tối và lạnh kiểu chế thuốc Filatov trong vài ngày có thể sinh chất biostimulin, chế thành thuốc tiêm, tiêm dưới da có thể chữa các bệnh mụn nhọt, viêm cổ họng, mắt.

– Độc tính: Cho uống aucubin không thấy có triệu chứng độc ( Nhật dược chí, 1992 ).

– Tác dụng khác:

• Trên lâm sàng, mã đề còn được dùng chữa cao huyết áp có kết quả, ngày hái 20 – 30 g cây mã đề tươi, non, thêm nước vào sắc kỹ chia 3 lần uống trong ngày theo ( Thượng Hải trung y dược tạp chí 3, 1959: 39-40 ).
• Chữa lỵ cấp tính và mãn tính: Lá mã đề tươi chế thành thuốc sắc 100%, ngày uống 3 lần, mỗi lần 60 – 120 ml nước sắc 100% nói trên. Có thể uống tới 200 ml mỗi lần. Thời gian điều trị 7 – 10 ngày, có thể kéo dài 1 tháng ( Trung Hoa nội khoa tạp chí, 1960, 8, 4: 351-353 ).

4. Độc tính

Phấn hoa của cây có chứa glycoprotein gây dị ứng. Được biết Glycoprotein là các protein chứa chuỗi oligosaccharide ( glycans ) liên kết cộng hóa trị với các chuỗi bên axit amin. Các carbohydrate được gắn vào protein có thể cùng lúc với quá trình dịch mã hoặc hậu dịch mã. Quá trình này được gọi là glycosyl hóa ( Glycosylation ). Các protein được tiết ra ngoại bào thường được glycosyl hóa.

Ở các protein mà có phần mở rộng ngoại bào, thì các phân đoạn ngoại bào cũng thường bị glycosyl hóa. Glycoprotein cũng thường là các protein màng tích hợp ( integral membrane protein – IMP ) quan trọng, trong đó chúng đóng một vai trò trong tương tác tế bào – tế bào. Điều quan trọng là để phân biệt glycosyl hóa tại mạng lưới nội chất của hệ bài tiết từ glycosyl hóa ở nguyên sinh chất – nhân thuận nghịch.

Glycoprotein của nguyên sinh chất ( cytosol ) và nhân có thể được sửa đổi tiếp thông qua việc bổ sung thuận nghịch dư lượng GlcNAc duy nhất, được coi là để tương hỗ với phosphoryl hóa và các chức năng của nó tương tự như cơ chế điều chỉnh bổ sung để kiểm soát tín hiệu dựa trên sự phosphoryl hóa. Ngược lại, glycosyl hóa của hệ thống tiết cổ điển có thể là một cấu trúc thiết yếu. Ví dụ, ức chế liên kết asparagin, tức là liên kết N, glycosyl hóa có thể ngăn chặn sự gấp nếp glycoprotein thích hợp và ức chế hoàn toàn, khiến nó có thể gây độc cho từng tế bào riêng lẻ. Ngược lại, sự xáo trộn của việc xử lý glycan ( loại bỏ enzyme / bổ sung dư lượng carbohydrate vào glycan ), xảy ra ở cả mạng lưới nội chất và bộ máy Golgi, có thể bỏ qua các tế bào biệt lập ( như là một bằng chứng sống trước chất ức chế glycoside ) nhưng có thể gây ra bệnh tật cho con người ( rối loạn bẩm sinh glycosyl hóa ) và có thể gây chết trong các mô hình động vật. Do đó, có khả năng việc xử lý tốt các glycan là vô cùng quan trọng đối với chức năng nội sinh, chẳng hạn như việc giao thông trong tế bào, nhưng điều này vô tình lại trở thành vai trò thứ yếu của nó trong sự tương tác vật chủ – mầm bệnh. Một ví dụ nổi tiếng về hiệu ứng sau này là hệ thống nhóm máu ABO ( được sử dụng để biểu thị sự hiện diện của một, hai, hay không của A và B kháng nguyên trên hồng cầu ).

Glycosyl hóa cũng được biết là xảy ra trên các protein trong nhân và tế bào chất dưới dạng O-GlcNAc. 

Bông mã đề có tác dụng gì ?

Từ thời cổ, mã đề được nhân dân ta và Trung Quốc dùng làm thuốc.

Theo sách cổ: Mã đề tính hàn, vị ngọt, không độc; vào 3 kinh Can, Thận và Tiểu trường. Tác dụng lợi tiểu, thanh phế, can, phong nhiệt, thẩm bàng quang thấp khí, chữa đẻ khó, ho, trừ đờm, chỉ tả ( cầm đi ngoài ), sáng mắt, thuốc bổ.

Trên thực tế, mã đề được dùng làm thuốc thông tiểu, chữa ho lâu ngày, viêm khí quản, tả lỵ, mắt đỏ đau. Ngày dùng 6-12 g dưới dạng thuốc sắc. Hay dùng làm thuốc ho cho trẻ em, nhưng nhược điểm của loại thuốc này là gây cho trẻ đái dầm.

Trong sách cổ có nói: Phàm những người đi tiểu quá nhiều, đại tiện táo, không thấp nhiệt, thận hư, nội thương dương khí hạ giáng thì không nên dùng.

Dùng ngoài: Nhân dân ta và nhân dân Liên Xô dùng lá tươi giã nát đắp mụn nhọt, làm mụn nhọt chóng vỡ và mau lành. Dùng ngoài không kể liều lượng.

Đơn thuốc có mã đề:

– Thuốc lợi tiểu: Xa tiền tử ( hạt mã đề ) 10g, cam thảo 2g, nước 600ml ( 3 bát ); sắc và giữ sôi trong nửa giờ; chia 3 lần uống trong ngày.

– Thuốc Bông mã đề chữa ho tiêu đờm: Xa tiền thảo ( cây mã đề ) 10g, cam thảo 2g, cát cánh 2g, nước 400ml; đun sôi trong nửa giờ, chia 3 lần uống trong ngày. Nếu không có cam thảo, thì có thể thay bằng đường cho đủ ngọt mà uống.

Mua cây bông mã đề ở đâu uy tín chất lượng ?

Địa chỉ: Ngách 68/45, ngõ 68, đường Nguyễn Văn Linh, Long Biên. Đối diện với Tổng công ty may 10, Hà Nội.

• Quý khách xin vui lòng liên hệ với Cây cảnh Hải Đăng để được các chuyên viên của chúng tôi tư vấn lựa chọn sản phẩm cây giống bông mã đề phù hợp.
• Chúng tôi sẽ chụp ảnh sản phẩm cho quý khách nếu có yêu cầu.
• Chúng tôi sẽ kiểm tra kỹ hàng hóa đảm bảo chất lượng và đúng quy cách trước khi giao.
• Quý khách ở xa vui lòng tiến hành chuyển khoản trước. Nếu quý khách ở nội thành có thể áp dụng ship nhanh với chi phí 40k một lần ship.

Tài liệu tham khảo

• Wikipedia Tiếng Việt.
• Wikipedia Tiếng Anh.
• Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam.