Khám phá lan bóng ma, loài hoa của thế giới ngầm

Không như các loài thực vật khác, loài hoa của thế giới ngầm có màu trắng, không có diệp lục. Thay vì quang hợp, nó sống ký sinh. Thân cây có màu trắng, nhưng thường có nhiều đốm đen hay hồng nhạt.

Nhận biết lan bóng ma

Khi tuần tra trong rừng rậm, các nhân viên kiểm lâm huyện Quế Đông, tỉnh Hồ Nam vô tình phát hiện loại cây kỳ lạ. Đó là loài cây rất hiếm gặp, có tên là lan thủy tinh. Trong phạm vi toàn tỉnh Hồ Nam, đây là lần đầu tiên phát hiện loại lan này.

Lan thủy tinh còn có tên khác là lan thạch anh, lan ma quỷ hay lan bóng ma, tên khoa học là Monotropa uniflora, loài thực vật có hoa trong họ Thạch nam Ericaceae.

Sở hữu vẻ đẹp mong manh, mỹ lệ thế nhưng do không quang hợp, sống ký sinh, hút chất dinh dưỡng từ xác động thực vật phân hủy trên nền rừng ẩm ướt, tối tăm nên loài hoa này thường “mang tiếng xấu”.

Trong dân gian Trung Quốc, loài cây này được coi là loài hoa của thế giới ngầm, loài hoa địa ngục, tượng trưng cho tà ác. Trong chuyện võ hiệp, chúng được mô tả loài cỏ u linh hay cỏ âm hồn, mang sức mạnh bí ẩn, giúp cải tử hoàn sinh.

Loài lan hiếm gặp này sinh sống chủ yếu ở dưới gốc rễ của các cây tùng, cây bách cổ thụ, mọc ở những sườn núi cao từ 800 đến 3.200 mét và không thể nuôi trồng nhân tạo. Chúng mọc thành chùm, chỉ cao khoảng 10 – 15cm, toàn thân phủ một lớp lụa trong suốt, chỉ cần chạm nhẹ, những cánh hoa mỏng manh sẽ rụng.

Nếu bị hái lên khỏi mặt đất, toàn thân cây chuyển màu đen úa chết chóc. Thậm chí, chỉ cần một vết xước nhỏ, lan thủy tinh sẽ rỉ nhựa và toàn bộ thân cây sẽ chuyển màu thẫm. Vì thế, chỉ những người có duyên mới gặp được lan thạch anh. Và cũng chỉ gặp trực tiếp mới thưởng thức hết được vẻ đẹp của loài cây kỳ lạ này.

Thông tin thêm về lan bóng ma

Monotropa uniflora, tên tiếng Anh là ghost plant, ghost pipe, or Indian pipe, tên tiếng Việt là cây ma hay lan bóng ma, là một loài cây thân thảo sống lâu năm, ký sinh, không quang hợp, phân bố tự nhiên tại các vùng ôn đới của châu Á, Bắc Mỹ và khu vực phía bắc Nam Mỹ, tuy nhiên thường xuất hiện với số lượng ít do khoảng cách địa lý quá xa giữa các khu vực sống. Cây này có màu trắng sáp đặc trưng, một số cây được ghi nhận là có xuất hiện đốm đen hoặc sắc hồng nhạt; dạng hiếm thì có thể có màu đỏ sẫm. Tên chi Monotropa có nguồn gốc từ tiếng Hy Lạp, nghĩa là “một sự uốn cong”, còn tính ngữ chỉ loài uniflora trong tiếng Latinh có nghĩa là “một hoa”, hàm ý mỗi cá thể chỉ có một cuống cong rõ rệt mang một hoa duy nhất. M. uniflora thường mọc thành cụm từ 2 cá thể trở lên, với nguồn nấm cộng sinh nằm gần kề.

1. Mô tả cây lan bóng ma

Thân cao từ 5 – 30 cm, “lá” dễ dụng, dài khoảng 5 –10 mm, hay bị hiểu sang là vảy (scale) hoặc lá bắc (bract). Những cấu trúc giống ‘lá’ này có kích thước nhỏ, mỏng và gần như trong suốt; không cuống và mọc theo kiểu bao xung quanh thân.

Thân cây mang một hoa đơn độc, dài khoảng 10 – 20 mm, với 3 – 8 cánh hoa trong mờ, 10 – 12 nhị và 1 nhuỵ đơn. Cây ra hoa từ đầu mùa hè đến đầu mùa thu, thường xuất hiện vài ngày sau những trận mưa lớn. Quả là một cấu trúc hình nang thuôn, phồng to và dựng đứng khi hạt chín. Sau khi trưởng thành, cả thân và quả khô lại, chuyển sang màu nâu sẫm hoặc đen, rất giòn và dễ vỡ.

Hạt nhỏ, dài khoảng 0,6 – 0,8 mm. Sau khi thụ phấn, hạt được đẩy qua cánh hoa thông qua một khe nhỏ và phát tán nhờ gió.

Khác với phần lớn các loài thực vật, cây này có màu trắng gần như toàn bộ và không chứa diệp lục (chlorophyll). Thay vì tự tổng hợp chất dinh dưỡng từ ánh sáng mặt trời, cây có lối sống ký sinh, cụ thể hơn là ký sinh qua trung gian nấm (thuật ngữ sinh học là mycoheterotroph). Vật chủ của cây là các loài nấm thuộc họ Russulaceae.

Phần lớn nấm thuộc nhóm nấm rễ cộng sinh (mycorrhizal), sinh trưởng và phát triển thông qua mối quan hệ cộng sinh với bộ rễ của cây có khả năng quang hợp. Thông qua mạng lưới sợi nấm của nấm rễ cộng sinh, rễ của lan bóng ma sẽ bám vào và qua đó gián tiếp hấp thu dưỡng chất từ cây xanh thông qua hệ nấm vật chủ. Rễ bám của lan bóng ma mang các tế bào biệt hóa (thuật ngữ sinh học là cystidium) giúp chúng gắn kết dễ dàng với các sợi nấm (hyphae) để tồn tại. Vì cây không phụ thuộc vào ánh sáng mặt trời để sinh trưởng, nên nó có thể phát triển trên những khu vực rất tối, điển hình là tầng dưới tán của những khu rừng rậm rạp. Mối quan hệ cộng sinh phức tạp giúp loài thực vật này tồn tại cũng chính là yếu tố khiến việc nhân giống cây trở nên rất khó khăn.

Hoa của lan bóng ma được nhiều loài ong và ruồi ghé thăm, phổ biến nhất là ong nghệ (bumblebee), giúp phát tán phấn hoa đi xa.

M. uniflora phân bố chủ yếu tại ba khu vực rộng lớn: Châu Á, Bắc Mỹ, và Trung & Bắc Nam Mỹ. Phân tích ADN cho thấy ba quần thể này có sự khác biệt rõ rệt về mặt di truyền. Đặc biệt, quần thể ở Bắc Mỹ có mối quan hệ gần gũi hơn với quần thể ở Trung và Nam Mỹ, so với mối quan hệ của cả hai với quần thể châu Á.

2. Ứng dụng của lan bóng ma

Bên cạnh nhiều công dụng chữa bệnh được ghi nhận trong y học cổ truyền, lan bóng ma còn được sử dụng để điều trị chứng lo âu từ cuối thế kỷ 19. Tác dụng này có thể bắt nguồn từ việc cây chứa axit salicylic.

Walter H. Prest cho biết cây này khi nấu chín có hương vị giống như măng tây (Bedford, Walter H. Prest, 1905). Chưa kể, lan bóng ma cũng từng xuất hiện trong nhiều tác phẩm thơ ca của nữ thi sĩ nổi tiếng người Mỹ Emily Dickinson (Barbara C. Mallonee, 1999).

Tộc người Cherokee ở Bắc Mỹ nhắc đến lan bóng ma trong một số truyền thuyết về sự sáng thế của họ. Theo truyền thuyết, loài cây này có tên gọi “Indian pipe” (tẩu thuốc Ấn Độ) xuất phát từ câu chuyện một nhóm tù trưởng cãi nhau không hồi kết.

Chuyện kể rằng, ngày xửa ngày xưa, khi sự ích kỷ chưa bén rễ trong thế giới loài người, cách đây rất lâu, bộ tộc Cherokee sống chan hòa với những người bà con láng giềng, cùng nhau chia sẻ lãnh thổ săn bắn và đánh cá. Tuy nhiên, mọi thứ đã thay đổi khi sự ích kỷ xuất hiện, những người đàn ông Cherokee lực lưỡng bắt đầu la lối và tranh giành với những người láng giềng về quyền lợi. Để khai mào, tộc Cherokee đã gây chiến với tộc phương Đông vì không muốn chia sẻ chung lãnh thổ săn bắn. Các tù trưởng hai bên bèn nhóm họp, tay truyền tay tẩu thuốc thiêng, mong tìm lời hòa giải. Nhưng họ cứ tranh cãi mãi suốt bảy ngày bảy đêm mà vẫn chưa thể làm hòa được. Đấng Tối Cao (Great Spirit) ngự trên cao nhìn xuống, lòng lấy làm phiền muộn. Người cho rằng điếu thuốc ấy chỉ nên được hút khi hòa khí đã trở lại, bởi nó là vật linh thiêng, cần được kính trọng. Người thấy những người tù trưởng già cúi đầu, nên đã ban lời cảnh tỉnh, biến họ thành những bông hoa màu trắng xám mà ngày nay chúng ta hay gọi là “tẩu thuốc của người da đỏ” (Indian pipe). Loài cây ấy chỉ cao từ 10 đến 25cm và mọc ra những bông hoa nhỏ rủ xuống đất, hệt như những cái đầu cúi xuống hối lỗi. Từ đó về sau, loài hoa này chỉ mọc ở nơi mà bạn bè, người thân từng bất hòa, như một lời nhắc nhở về lòng vị tha và sự hòa thuận.

Tài liệu tham khảo

• Khám phá lan bóng ma, loài hoa của thế giới ngầm – Khoahoc.tv.
• Monotropa uniflora – Wikipedia tiếng Anh.
• Bedford, Walter H. Prest (19/3/1905). Edible Wild Plants of Nova Scotia (11 ed.). Nova Scotian Institute of Science. trang 413.
• Barbara C. Mallonee (1999). “Leaving Latitude: Emily Dickinson and Indian Pipes”. The Georgia Review. 53 (2): 223-244.
• The Cherokee Story of Indian Pipe (Bài học về sự khiêm nhường).