Cây giống ý dĩ (cây bo bo)

Sửa chính tả và điều chỉnh lại nội dung: 22/3/2025;

Ý dĩ hoặc cườm thảo, bo bo, tên tiếng Anh là Job’s tears, coix seed, gromwell grass, tear grass (danh pháp khoa học là Coix lacryma-jobi L.), là một loài thực vật nhiệt đới thân cao để lấy hạt trong họ Hòa thảo Poaceae. Cây có nguồn gốc từ Đông Á và Malaysia bán đảo nhưng được gieo trồng ở nhiều nơi trong ruộng, vườn như là một loại cây một năm. Ý dĩ cũng thường được bày bán dưới cái tên sai lệch là Chinese pearl barley (mạch trân châu Trung Hoa) tại một số siêu thị châu Á, mặc dù trên thực tế C. lacryma-jobi không nằm trong cùng một chi với lúa mạch (Hordeum vulgare L.).

Ý dĩ còn có tên gọi là bo bo nhưng cần chú ý đây không phải là cây bo bo thời bao cấp. Bo bo thời bao cấp là cao lương (Sorghum bicolor (L.) Moench).

Ý dĩ, ý dĩ nhân (Semen Coicis) là nhân đã loại vỏ phơi hay sấy khô của cây ý dĩ.

Thông tin thêm

1. Phân bố, thu hái và chế biến

Ý dĩ – Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam – Đỗ Tất Lợi (đã sửa chính tả):

Cây ý dĩ mọc hoang ở khắp nơi ẩm mát ở miền núi nước ta, thường mọc ở bờ suối bờ khe. Hiện nay vì sự tiêu thụ trong và ngoài nước tăng nhiều, thu hoạch mọc hoang không đủ và tốn công nên nhiều nơi đã trồng ý dĩ.

Ý dĩ ưa đất phù sa, đất cát có nhiều mùn, có ẩm đều nhưng không đọng nước.

Trồng bằng hạt vào cuối mùa xuân. Mỗi hố trồng 4 – 5 hạt. Trước khi trồng ngâm hạt nửa ngày (nước ấm) hoặc một ngày (nước lạnh). Mỗi hốc cách nhau chừng 30 – 35cm. Bón phân lân hoặc phân chuồng. Vào cuối thu thì thu hoạch, cắt cả cây về đập lấy quả rồi đem nhân phơi hay sấy khô là được. Dùng sống hoặc sao vàng hay sao đen.

2. Các giống ý dĩ ở Việt Nam

Ở Việt Nam có ba giống bo bo (ý dĩ):

• Bo bo tẻ (C. lacryma-jobi var. stenocarpa Oliv.); hạt bo bo tẻ sắc trắng, lớn hạt thường trồng làm thức ăn.
• Bo bo cườm (C. lacryma-jobi var. puellarum E.G.Camus & A.Camus); giống này nhỏ hạt lại rất cứng, không dùng ăn mà chỉ dùng xâu hạt làm chuỗi, kết mành, v.v.
• Bo bo nếp (C. lacryma-jobi var. ma-yuen (Rom.Caill.) Stapf); giống này lớn hạt, róc vỏ, và được coi là quý nhất. Tương truyền Mã Viện đã đem hạt này từ Giao Chỉ sang Trung Hoa gây giống.

3. Thành phần hóa học

Ý dĩ – Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam – Đỗ Tất Lợi (đã sửa chính tả):

Trong ý dĩ nhân có khoảng 65% chất carbohydrate, 5,4% chất béo, 13,7% chất protid và các axit amin như leucine, lysine, arginine, tyrosine, histidine, chất coixol là một chất protid đặc biệt của ý dĩ, và axit glutamic. Tro có chừng 2,3%.

Trong rễ ý dĩ cũng có chừng 17,6% chất protein, 7,2% chất béo và 52% tinh bột.

Công thức phân tử của coixol (6-Methoxy-2-benzoxazolinone) C₈H₇NO₃ như sau:

4. Tác dụng dược lý

Ý dĩ – Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam – Đỗ Tất Lợi (đã sửa chính tả):

Theo Tự Bản (Triều Tiên y hội chí năm 1927 số 75) chất béo chiết suất từ hạt ý dĩ bằng ête dầu hỏa có những tác dụng sau:

– Trên một loài ếch, làm đình chỉ hô hấp.

– Tiêm vào tĩnh mạch thỏ sẽ thấy huyết áp hạ xuống, hô hấp khó khăn.

Nếu dùng nước ý đi tác dụng trên tim cô lập của một loài ếch thì thấy ở nồng độ thấp có tác dụng hưng phấn, nhưng nồng độ cao có tác dụng ức chế.

Tác dụng đối với cơ xương và cuối dây thần kinh vận động của một loại ếch cũng thấy lúc đầu có hiện tượng hưng phấn về sau thì ức chế.

Sau khi đã chiết suất chất dầu bằng ête dầu hỏa, bã ý dĩ còn lại chiết xuất bằng nước hay cồn đều có tác dụng.

Theo Chem. Pharm. Bull. 1961, 9, 43, 47, trong ý dĩ Coix lacryma-jobi var. ma-yuen (Rom.Caill.) Stapf có 7,2% chất dầu béo, trong đó có chất coixenolide C₃₈H₇₀O₄ có tác dụng chữa ung nhọt và có công trúc sau đây:

Công dụng và liều dùng của ý dĩ

Do lượng protid và chất béo và chất tinh bột cho nên ý dĩ là một chất thuốc bồi bổ cơ thể. Nhưng trong đông y thường coi ý dĩ là một vị thuốc nếu dùng sống “lợi thấp nhiệt”, dùng chín chữa tả lỵ, lợi tiểu tiện, tiêu thủy thũng, chữa được gân co quắp không co duỗi được, phong thấp lâu ngày không khỏi.

Liều dùng: Ngày uống 8 – 30g dưới dạng thuốc sắc. Dùng riêng hay phối hợp với các vị thuốc khác.

Theo tài liệu cổ ý đã có vị ngọt, tính hơi hàn vào 3 kinh tì, vị và phế. Có tác dụng kiện tỳ bổ phế, thanh nhiệt thẩm thấp. Dùng chữa thủy thũng cước khí tiết từ, phế ung, phế nuy.

Tại Triều Tiên, loại đồ uống đậm đặc gọi là yulmu cha (율무차, nghĩa văn chương “trà ý dĩ”) được làm từ bột ý dĩ. Một loại đồ uống tương tự, gọi là ý mễ thủy (薏米水), cũng có trong ẩm thực Trung Hoa, và được làm bằng cách đun sôi các hạt ý dĩ đã chuốt bóng trong nước và được làm ngọt bằng đường để có một loại chất lỏng đục như mây. Hạt thông thường được lọc ra khỏi chất lỏng, nhưng cũng có thể được ăn cùng với nước hoặc riêng.

Ở cả Triều Tiên và Trung Quốc, một loại rượu mùi chưng cất cũng được làm từ ý dĩ.

Một số bài thuốc chứa ý dĩ:

Trị răng đau, răng sâu: Ý dĩ, cát cánh, nghiền nát thành bột nhuyễn, nhét vào chỗ răng đau.

Trẻ em rối loạn tiêu hóa, tiêu chảy kéo dài, đái đục: Hạt ý dĩ 12g, hoài sơn đồ sao 10g tán bột, cho ăn mỗi lần 6 – 7g hòa với nước cơm, ngày ăn 2 – 3 lần.

Tiêu chảy mạn tính: Hạt ý dĩ sao vàng 50g, hạt sen sao vàng 40g, sa nhân 5g. Tất cả đem tán bột mịn, ngày uống 2 – 3 lần với nước cơm, mỗi lần 10 – 15g.

Phụ nữ khí hư, bạch đới: Hạt ý dĩ sao vàng 20g, rễ cây bấn trắng 20g sao vàng. Sắc uống ngày một thang.

Tê thấp, đau lưng, mỏi khớp: Hạt ý dĩ sao vàng 30g; thổ phục linh, cẩu tích, tỳ giải đều 20g. Sắc uống ngày một thang.