Cây hoa mẫu đơn (bông trang đỏ, đơn đỏ)

Sửa chính tả và điều chỉnh lại nội dung: 26/3/2025;

Cây đơn đỏ hay bông trang đỏ, trang lùn, trang Thái (nguồn gốc từ Malaysia), mẫu đơn, kam ron tea (Campuchia), long thuyền hoa, nam mẫu đơn, tên tiếng Anh là jungle geranium, flame of the woods, jungle flame, pendkuli (danh pháp khoa học là Ixora coccinea L.) là loài thực vật thuộc chi Mẫu đơn Ixora, họ Thiến thảo Rubiaceae.

Mô tả cây mẫu đơn

Cây đơn đỏ (bông trang đỏ) – Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam – Đỗ Tất Lợi (đã sửa chính tả):

Cây nhỏ, thân cành nhẵn, cao 0,6 – 1m. Lá mọc đối, không cuống hay gần như không cuống, phiến lá hình bầu dục, hai đầu nhọn, dài 5 – 10cm, rộng 3 – 5cm. Mặt trên xanh bóng. Hoa nhỏ, dài, màu đỏ, mọc thành xim dày đặc ở đầu cành. Quả màu đỏ tím, cao 5 – 6cm, rộng 6 – 7mm. Mỗi ô có 1 hạt, cao 4 – 5mm, rộng 3 – 4mm, phía lưng phồng lên còn phía bụng thì hõm vào.

Cây đơn đỏ – Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam – Tập I – Đỗ Huy Bích cùng các tác giả khác (đã sửa chính tả):

Cây nhỏ, cao 0,6 – 1m, có khi hơn, phân cành nhiều. Cành non dẹt, màu nâu nhạt, sau tròn, màu xám tro. Lá mọc đối, dày và nhẵn, hình bầu dục hay trái xoan, dài 5 – 10 cm, rộng 3 – 5 cm, góc thuôn tròn, đầu hơi nhọn, mặt trên màu lục sẫm bóng, mặt dưới nhạt, mép nguyên; cuống rất ngán; lá kèm có mũi nhọn.

Cụm hoa mọc ở đầu cành thành xim ngù dày đặc, có cuống rất ngắn; hoa rất nhiều màu đỏ; đài có 4 răng hình tam giác, ống đài ngắn; tràng có 4 cánh rộng; ống tràng hình trụ, dài và rất hẹp; nhị 4, chỉ nhị ngắn; bầu 2 ô. Quả tròn, màu đỏ tím, chứa 2 hạt. Mùa hoa quả: tháng 3 – 5.

Cây đơn trắng (Ixora nigricans R.Br. ex Wight & Arn.) đôi khi cũng được dùng.

Thông tin thêm

1. Phân bố, sinh thái

Cây đơn đỏ – Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam – Tập I – Đỗ Huy Bích cùng các tác giả khác (đã sửa chính tả):

Chi Ixora L. gồm phần lớn các cây phân bố ở vùng nhiệt đới. Ở Việt Nam có 28 loài, gân đây nhập thêm loại lá rất nhỏ, trồng làm cảnh, ra hoa nhiều. 

Đơn đỏ có nguồn gốc ở vùng Ấn Độ – Malaysia. Cây phân bố ở hầu hết các nước Đông Nam Á và Nam Á. Ở Việt Nam, cáy mac tự nhiên khá phổ biến ở các vùng đồi cây bụi thấp, ở Vĩnh Phúc, Phú Thọ, Thái Nguyên, Hải Dương, Quảng Ninh, Hòa Bình, Hà Tây, Thanh Hoá, Nghệ An và các tỉnh ven biển miền Trung. Ngoài ra, cây cũng được trồng làm cảnh ở đình, chùa và nơi công cộng. Đơn đỏ là cây đặc biệt ưa sáng, chịu được khô hạn và có thể sống được trên nhiều loại đất. Cây ra hoa quả nhiều hàng năm, tái sinh cây chồi tốt sau khi chặt. Trồng được bằng hạt hoặc cây chồi rễ.

Rễ và lá thu hái quanh năm, dùng tươi hoặc phơi, sấy khô. Hoa thu vào tháng 5 – 10, phơi khô.

2. Thành phần hóa học

Cây đơn đỏ – Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam – Tập I – Đỗ Huy Bích cùng các tác giả khác (đã sửa chính tả):

Lá đơn đỏ chúa lupeol (CA. 123, 1995, 102271q), các acid ferulic, pyrocatechic và caffeic. Ngoài ra. còn có acid ursolic (PROSEA (1), p 312).

Rê chứa dầu béo gồm các acid béo như palmitic, stearic, oleic, linoleic và các dẫn chất methyl este của chúng (CA – 111, 1989 229024u).

Tài liệu Ấn Độ nêu rễ đơn đỏ chứa tinh dầu, tanin, dầu béo, chất kết tinh màu trắng, acid octadecadienoic, mannitol và acid myristic, chất chát, sáp và chất kết tinh màu trắng điểm chảy 257°C đã được phân lập từ hoa (The Wealth of India vol V, 1959,  р 276).

3. Tác dụng dược lý

Cây đơn đỏ – Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam – Tập I – Đỗ Huy Bích cùng các tác giả khác (đã sửa chính tả):

Trên hệ thần kinh trung ương: Toàn cây đơn đỏ bỏ rễ có tác dụng hạ thân nhiệt, làm tăng thời gian ngủ do phenobarbital, giảm khả năng bám trụ trong nghiệm pháp trụ quay ở chuột nhắt trắng. Nhìn chung, đơn đỏ có tác dụng ức chế thần kinh trung ương, ở mức độ yếu

Tác dụng trên cơ trơn: Đơn đỏ có tác dụng ức chế sự co bóp do histamin và acetylcholin trên hồi tràng chuột lang cô lập.

Tác dụng của cây bông trang đỏ

1. Tác dụng làm cảnh

Cây hoa mẫu đơn đỏ thường được ứng dụng trồng ngay trước cửa nhà, trang trí sân vườn hoặc bao quanh hàng rào. Thân cây dễ uốn nắn nên cũng được tạo kiểu bonsai bắt mắt, đem lại giá trị kinh tế cao. 

Về mặt ý nghĩa phong thủy, hoa mẫu đơn đỏ có vẻ đẹp rạng ngời, lộng lẫy được lựa chọn là món quà tinh thần trao tặng bạn bè, người thân vào những dịp trọng đại, lễ tết. Ngoài ra hoa còn được xem là loài hoa của sự vương giả, phú quý và giàu sang. 

2. Tác dụng chữa bệnh

Rễ đơn đỏ được nhân dân dùng làm thuốc lợi tiểu, dùng trong những trường hợp đái đục, còn dùng chữa cảm sốt, đau nhức và chữa lỵ. Dùng mỗi ngày 10 – 15g dưới dạng thuốc sắc hay ngâm rượu.

Hoa cũng được dùng chữa lỵ dưới dạng thuốc sắc.

Cây đơn đỏ – Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam – Tập I – Đỗ Huy Bích cùng các tác giả khác (đã sửa chính tả):

Đơn đỏ có vị đắng, tính mát, có tác dụng thanh nhiệt giải độc, hành khí, giảm đau, hoạt huyết, tán ứ.

Đơn đỏ chữa cảm sốt, nhức đầu, phong thấp, đau nhức gân xương, kinh nguyệt không đều, đau bụng do tích huyết, kiết lỵ, tiêu chảy, đái đục, đái ra máu, mụn nhọt, lở ngứa. Ngày 6 – 12g rễ, vỏ thân hoặc 20 – 30g lá. Hoa cũng được dùng chữa cảm sốt, nhức đầu, kinh nguyệt không đều, kiết lỵ, ho ra máu, viêm phế quản xuất huyết. Ngày 10 – 15g sắc uống Nước sắc hoa để rửa mắt khi bị đau.

Bài thuốc có đơn đỏ:

Chữa mẩn ngứa, dị ứng: Lá đơn đỏ 25g, dùng riêng hoặc phối hợp với đơn tướng quản, kim ngân, ké đầu ngựa, lá mã đề, mỗi vị 15g, sắc uống.

Chữa kiết lỵ: Hoa đơn đỏ 10 – 15g, sác uống hoặc rễ tươi đơn đỏ 120g, ngâm rượu trong 15 ngày. Chiết ra uống làm 3 – 4 lần. Trước khi uống có thể đun cách thủy cho bay cồn.

Chữa kinh nguyệt không đều: Rễ và vò thân đơn đỏ, rửa sạch, thái nhỏ, phơi khô, tẩm rượu sao. Ngày 10 – 12g. Sắc uống.

Chữa nhọt độc, đinh râu, lở ngứa, vết thương: Lá đơn đỏ, lá thài lài, lá bầu đất, lá đậu ván, mỗi vị 30g tươi, rửa sạch, giã nắt, đắp và băng lại, ngày một lần. Có thể lấy hoa, sắc đặc, rửa vết thương hoặc lở ngứa.