Cây giống óc chó (hồ đào)

Độ hoàn thiện nội dung: 70%.

Óc chó hay hồ đào, hạnh đào, hoàng đào, tên tiếng Anh là common walnut, English walnut, Persian walnut (danh pháp khoa học là Juglans regia L.) là một loài thực vật có hoa thuộc họ Óc chó Juglandaceae.

Cây hồ đào cho ta những vị thuốc sau đây:

• Hồ đào nhân (Semen Juglandis) là nhân phơi hay sấy khô của quả hồ đào chín.
• Lá hồ đào hay hồ đào diệp (Folium Juglandis) là lá cây hồ đào phơi khô.
• Thanh long y (Pericarpium Juglandis) còn có tên hồ đào xác là vỏ quả hồ đào (phần thịt) phơi hay sấy khô.
• Phân tâm mộc (Diaphragma Juglandis Fructus) là màng ngăn cách trong nhân của hạt hồ đào phơi hay sấy khô.

Tên hồ đào vì cây vốn gốc ở dân tộc Khương Hồ (tên cổ của Ấn Độ một nước vùng Tây Nam châu Á). Chương Khiên nhà Hán Trung Quốc đi sứ sang Tây Vực đem về trồng gọi là hồ đào; tức đào vốn ở xứ của vùng dân tộc Hồ (Ấn Độ).

Mô tả cây óc chó

Cây hồ đào (óc chó) – Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam – Đỗ Tất Lợi (đã sửa chính tả):

Cây óc chó hay hồ đào là một cây to, cao tới 20m, sống lâu năm. Lá kép lông chim, không có lá kèm, thường 7 – 9 lá chét, mép nguyên không cuống hình trứng thuôn, khi vò có một mùi hăng đặc biệt. Hoa đơn tính, cùng gốc, kèm theo lá bắc sớm rụng. Hoa đực mọc tụ thành hình đuôi sóc rủ xuống, mỗi hoa ở một kẽ lá bắc, kèm theo có 2 lá bắc con. Nhị 30 – 40, có chỉ nhị ngắn, đỉnh có bao phấn 2 ngăn, quay vào trong. Hoa cái mọc đơn độc, thưa, bao hoa gồm 4 – 6 vẩy, bầu hạ, vòi nhụy ngắn. Bầu 1 ngăn, có 1 tiểu noãn mọc thẳng. Có 4 vách giả chia bầu thành 4 ngăn giả. Quả hạch, có vỏ mẫm, đường kính chừng 3 – 4cm. Nhân nguyên ở phía trên, chia thành 4 thùy ở phía dưới, nhiều rãnh nhăn nheo, trông như óc, do đó có tên quả óc chó. Mùa hoa: mùa hạ, quả chín vào các tháng 9 – 10.

Cây óc chó – Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam – Tập II – Đỗ Huy Bích cùng các tác giả khác (đã sửa chính tả):

Cây to, sống lâu năm, cao đến 20m, rụng lá về mùa đông. Vỏ thân màu xám tro, có vết nứt dọc song song. Lá kép lông chim lẻ, mọc so le, gồm 5 – 9 lá chét hình trứng, to dần về phía đầu, gốc tròn, đầu hơi nhọn, mép nguyên, hai mặt nhẵn hoặc có ít lông ở gân chính mặt dưới, vò ra có mùi thơm đặc biệt; cuống dài.

Hoa đơn tính, cùng gốc, màu lục vàng; lá bắc sớm rụng; hoa đực mọc ở kẽ những lá đã rụng, tụ họp thành hình đuôi sóc rũ xuống; nhị 10 – 20, chỉ nhị ngắn, bao phấn 2 ngấn quay vào trong; hoa cái mọc riêng lẻ hoặc 2 – 3 cái ở đầu cành, lá đài và cánh hoa rất nhỏ; bầu môi ngắn, có vách giả. Quả hạch, đường kính 3 – 4cm, có vỏ dày và có phần hoá gỗ, nhân có nhiều rãnh nhăn nheo trông như khối óc chứa nhiều dầu béo. Mùa hoa: tháng 3 – 5; mùa quả: tháng 9 – 10.

Thông tin thêm

1. Phân bố, thu hái và chế biến

Cây hồ đào (óc chó) – Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam – Đỗ Tất Lợi (đã sửa chính tả):

Cây hồ đào hình như là một loài mới được đi thực vào nước ta, thường chỉ thấy trồng ở một số tỉnh biên giới như Lào Cai, Hà Giang, Tuyên Quang, Cao Bằng, Lạng Sơn. Tuy nhiên số cây chưa nhiều, chỉ mới thấy chừng 1 – 2 nghìn cây.

Mọc hoang ở những nước vùng đông nam châu Âu tới tận Nhật Bản. Hiện được trồng ở những nước ôn đới châu Âu, tại Trung Quốc (nhiều nhất tại các tỉnh miền Bắc). Cây hồ đào sống lâu năm, thường từ 15 năm trở lên, cây hồ đào mới cho hiệu suất cao nhất.

Muốn hái lá, thường hái suốt mùa hạ, tốt nhất vào các tháng 6 – 7. Chọn những lá xanh, tốt, thường chỉ hái lá chét, hoặc hái toàn lá sau đó lọc lấy lá chét, phơi thành lớp mỏng cho đến khô để khỏi phải đảo luôn. Không dùng những lá rụng, hoặc lá hái vào mùa thu. Thường người ta hay dùng lá tươi làm thuốc vì hoạt chất còn nguyên vẹn, giã ép lấy nước. Lá phơi khô bảo quản cẩn thận có màu lục, mùi thơm, vị đắng, chát.

Nếu dùng nhân thì đợi các tháng 9 – 10 khi quả chín hái về, bóc lấy vỏ ngoài, phơi khô, gọi là thanh long y.

Hạch gồm nhân và vỏ cứng phơi khô gọi là hồ đào. Lấy quả hạch, đập lấy nhân phơi khô gọi là hồ đào nhân và phần vách gọi là phân tâm mộc.

Cây óc chó – Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam – Tập II – Đỗ Huy Bích cùng các tác giả khác (đã sửa chính tả):

Chi Juglans L. gồm một số loài là những cây gỗ lớn, phân bố rải rác ở vùng ôn đới ẩm và vùng nhiệt đới núi cao. Ở Việt Nam, chi này chỉ có mới loài là cây óc chó được nhập trồng từ Trung Quốc.

Óc chó có nguồn gốc ở vùng Himalaya, bao gồm một phần lãnh thổ của Ấn Độ và Trung Quốc. Cây được du nhập sang trồng ở Nam Âu. Tại vùng Assam của Ấn Độ, óc chó mọc tự nhiên trong rừng cây lá rộng, nhân hạt là nguồn thức ăn của một số loài động vật gặm nhấm và khỉ. Tại Lâm trường Sa Pa (Lào Cai) và thị trấn Phó Bảng (Hà Giang), có một số cây óc chó trồng đã được trên 30 năm. Cây thích nghi với điều kiện khí hậu mát và ẩm quanh năm ở các địa phương trên, rụng lá vào mùa đông; ra hoa quả nhiều hàng năm. Đến cuối thu, quả chín rụng xuống đất, thuận lợi cho việc thu lượm hạt. Mỗi cây có thể cho 10 – 30kg hạt. Khi quan sát các cây con mọc từ hạt xung quanh gốc cây mẹ, thấy phần vỏ gỗ của hạt chỉ tách ra (chưa bị mục nát) để cho rễ mầm cắm xuống đất. Theo người dân địa phương ở Phó Bảng, việc trồng cây óc chó rất có lợi, vừa thu hoạch được hạt, vừa lấy gỗ làm nhà và đồ gia dụng.

2. Thành phần hóa học

Cây hồ đào (óc chó) – Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam – Đỗ Tất Lợi (đã sửa chính tả):

Hồ đào nhân chứa chừng 40 – 50% chất béo. Muốn ép dầu hồ đào, cần phơi hạt cho khô và chờ ít nhất 3 – 4 tháng, vì nếu ép tươi dầu sẽ đục, khó lọc trong.

Thành phần của dầu gồm 7% acid béo đặc (acid myristic và acid lauric), các axit béo lỏng gồm có 80% acid linoleic, 13% acid linolenic và isolinolenic, 7% acid oleic. Nhưng một số tác giả khác lại cho rằng trong dầu hồ đào có 78 – 83% acid linoleic, 14 – 15% acid oleic, và 4% linolenic. Dầu hồ đào có tỷ trọng 0,924 – 0,925 ở nhiệt độ 15 – 18^oC thì đặc lại.

Ngoài chất béo ra, trong nhân dân hồ đào còn có 15,5% protein; 10,4% carbohydrate; 1,5% tro (magie, mangan, canxi photphat, sắt, vitamin A, B₂, C và E).

Thanh long y được bán trên thị trường châu Âu với tên brou de noix. Trong thanh long y có acid citric, acid malic, juglone, hydrojuglon, acid ellagic, emulsin, peroxidase và tro.

Lá hồ đào chứa một ít tinh dầu, chừng 5% chất đường inositol, một tanin pyrogalic, acid gallic và acid ellagic. Trong lá hồ đào còn có chất juglone và hydrojuglon, một chất hắc và đắng là juglandin, một tinh dầu, chất nhựa và pectin.

Juglone (5-Hydroxynaphthalene-1,4-dione) và hydrojuglon là chất do khử oxy của juglon mà có. Hydrojuglon tồn tại dưới 2 dạng tautome (Việt hóa: tôtôme) là α-hydrojuglon (triphenolic) và β-hydrojuglon (diketonic và monophenolic). Tỷ lệ juglone giảm ở các lá già. Do đó cần hái trước khi lá già, juglone tác dụng với đồng axetat cho ra những tinh thể hình kim dài màu đỏ nâu.

Khi đun nóng các vi phẫu lá hồ đào, chất juglone thăng hoa cho tinh thể màu vàng tươi dài 300µ. Nước brôm cũng cho những tinh thể cùng kích thước.

Chất juglone gần như không tan trong nước, 2 chất hydrojuglon cũng chỉ tan một phần trong nước, chỉ riêng chất β-hydrojuglon tan trong chloroform, còn chất α-hydroxyjugion chỉ chủ yếu tan trong cồn.

Chất α-hydrojuglon ra khí trời sẽ oxy hóa để cho juglone. Trong cùng một điều kiện, chất β-hydrojuglon không bị oxy hóa. Muốn cho hydrojuglon có thể chuyển thành juglone, cần đồng phân hóa nó thành dạng α bằng cách đun sôi trong cồn clohydric.

Người ta có thể chế được juglone dưới dạng tinh thể màu da cam. Nó tan trong dung dịch kiềm để cho một dung dịch màu tím.

Cây óc chó – Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam – Tập II – Đỗ Huy Bích cùng các tác giả khác (đã sửa chính tả):

Nhân hồ đào chiếm chừng một nửa của quả. Nhân quả thu thập ở California chứa protein 14,3 – 20,4%; dầu mỡ 60 – 67%. Nhân quả thu thập ở Ấn độ chứa protein 15,6%; carbohydrate 11,0%; chất xơ 2,6%; chất vô cơ 1,8%. Các chất vô cơ là Na 2,7; K 687; Ca 61; Mg 131; Fe 2,35; Cu 0,31; P 510; S 104; Cl 23 mg/100g; Iod 2,8 mg/100 g; As, Zn, Co, Mn, khoảng 42% photpho toàn phần có dưới dạng acid phytic.

Ngoài ra, còn có lecithin.

Nhân còn có globulin, trong đó có cystine 2,18%%; tryptophan 2,84%.

Quả chưa chín chứa nhiều acid ascorbic 2 – 2,5%; ở quả tươi, 16 – 20% ở quả khô.

Ngoài ra, quả và nhiều bộ phận khác của cây chứa α-hydrojuglone glucoside. Chất này khi bị thủy phân sẽ cho glucose và α-hydrojuglon (1,4,5-trihydroxynaphtalene) và khi bị oxy hóa, cho juglone (5-hydroxy-1,4-naphthalenedione).

Dầu béo trong nhân với tỷ lệ 60 – 70% (Trung dược Từ Hải II, 1996 ghi 58 – 74%), có màu xanh nhạt hoặc không màu, mùi dễ chịu. Các acid béo có trong dầu là acid palmitic 3 – 7%; acid stearic 0,5 – 3%; acid oleic 9 – 30%; acid linoleic 57 – 76%; acid linolenic 2 – 16%. Dầu được dùng làm dầu ăn, làm xà phòng và trong một số ngành khác.

Khô dầu là thức ăn cho gia súc chứa protein 35,0%; dầu béo 12,2%; carbohydrate 27,6%; chất xơ 6,7%; Ca, P, Fe.

Vỏ quả chứa protein 1,7%; dầu béo 0,7%; carbohydrate 31,9%. Ngoài ra, còn có α-hydrojuglon; β-hydrojuglon; α-hydrojuglon-4-glucopyranoside).

Bột vỏ quả chứa cellulose; lignin 28%; furfural 5%; pentosan 9%; methylhydroxylamine 6%; đường và tinh bột 2,5% và được dùng làm nguyên liệu chế băng dính, má phanh, than hoạt …

Lá chứa nhiều acid ascorbic (800 – 1300 mg/100g lá xanh) được dùng để chế dịch đậm đặc giàu acid ascorbic, carotene (30 mg/100g lá xanh) và tinh dầu (The Wealth of India V, 1959).

Vỏ quả, vỏ thân và lá chứa nhiều tanin (vỏ quả 12,23%; vỏ thân 7,51%; lá trưởng thành 9 – 11%) và juglone.

3. Tác dụng dược lý

Cây óc chó – Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam – Tập II – Đỗ Huy Bích cùng các tác giả khác (đã sửa chính tả):

Quả óc chó còn xanh giàu vitamin C, và lá tươi cũng chứa nhiều vitamin C và carotene nên có tác dụng bổ. Cao nước lá tươi có tác dụng kháng khuẩn mạnh với: Bacillus anthracis, Corynebacterium diphtheriae; có tác dụng yếu với Vibrio comma, Bacillus subtilis, phế cầu, liên cầu, tụ cầu vàng, Proteus, Escherichia coli, Salmonella typhosa, S. typhimurium và Shigella dysenteriae. Cao không độc với chuột nhắt trắng.

Cao cồn 50^o của lá có tác dụng ức chế virus bệnh đậu bò, có tác dụng an thần và giảm thân nhiệt. Cao cồn 50^o của vỏ thân có tác dụng chống co thắt cơ trơn.

Công dụng và liều dùng óc chó

Hồ đào được dùng trong cả đông y và tây y.

Tây y cho rằng tác dụng của hồ đào là do chất tanin, chất juglone có tính chất sát trùng là do có chất phenol, chất juglone còn có tác dụng hóa sừng các tổ chức, được dùng chữa những bệnh ngoài da.

Theo tài liệu cổ, hồ đào nhân có vị ngọt, tính ôn, không độc, vào 2 kinh phế, thận có tác dụng bổ gan, thận, bền lưng, gối, cổ thận, sáp tinh, liễm phế, chữa ho, trừ đờm, làm thuốc bổ, tu dưỡng, ăn vào béo người, nhuận da, đen tóc, lợi tiểu tiện, chứa 5 chứng trĩ. Nhưng có tác giả thời cổ (Hoàng Cung Tú, đời nhà Thanh Trung Quốc) cho rằng ăn nhiều nhân hồ đào thì có thể rụng lông mi, lông mày, người nào phế có nhiệt đờm và hỏa ở mệnh môn thì chớ dùng. Phàm không phải chứng hư hàn cấm dùng.

Tây y dùng lá hồ đào làm thuốc làm se da, sát trùng, bổ và lọc máu. Người ta pha thành thuốc pha như pha trà: 20g trong 1 lít nước để uống trong hay sắc 50% để súc miệng, thụt âm đạo, chữa khí hư. Nếu không có lá có thể dùng vỏ quả (thanh long y). Có tác giả (Reynaud, 1932) đã cho rằng thuốc pha lá hồ đào có tác dụng hạ glucose huyết. Bò ăn lá hồ đào sẽ mất sữa.

Chất juglone được dùng chữa bệnh ngoài da như chóc lở, bệnh vẩy nến, eczema, ngứa. Dùng dưới hình thức pha 0,50g juglone trong 100ml chloroform trộn với vaseline.

Hạt hồ đào thường dùng ép dầu ăn, khô dầu dùng cho trâu bò hay lợn ăn, nhưng nếu khô dầu để lâu thường bị khét, thịt bò lợn ăn phải sẽ có mùi khó chịu do đó khô dầu để lâu chỉ dùng để bón ruộng thôi.

Gỗ cây hồ đào hay được người chay u dùng làm báng súng và trong nghề mộc vì gỗ chắc, thớ mịn.

Đông y coi hồ đào bỏ khí, nuôi huyết, nhuận táo, hóa đờm, ôn phế, nhuận tràng, lợi tam tiểu, ích mệnh môn, chữa hư hàn, họ suyễn (Lý Thời Trân). Thường chỉ hay dùng nhân với liều dùng 10 – 20g dưới dạng thuốc sắc, thuốc viên.

Đơn thuốc trong nhân dân có vị hồ đào:

Thanh nga hoàn, làm thuốc bổ, chữa đau lưng, mỏi gối (Hòa hán cục phương): Hồ đào nhân 30g nhân, bổ cốt chi 100g, đỗ trọng 100g. Tất cả giã nhỏ chế thành viên, mỗi ngày uống 3 lần, mỗi lần 5g.

Đơn thuốc chữa người già yếu, họ, thở, ngủ không được: Hồ đào bỏ vỏ, hạnh nhân bỏ vỏ và đầu nhọn, sinh khương mỗi vị 40g, giã nát, dùng mặt viên to bằng hạt ngô. Buổi tối trước khi ngủ ngậm 1 – 2 viên, dùng nước gừng mà ngậm chung.

Chữa trẻ con chốc đầu: Hồ đào (cả vỏ) thiêu tồn tính để nguội thêm nửa phần kinh phấn, trộn đều, tán nhỏ, hòa với dầu thầu dầu bôi lên chỗ chốc đầu đã rửa sạch bằng nước trầu không hay nước bạch đồng nữ.

Chữa khí hư: Lá hồ đào tươi, sao vàng, sắc với nước, mỗi lít nước cho 50g lá tươi. Dùng thụt vào âm hộ.

Trồng và chăm sóc cây óc chó

Cây óc chó – Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam – Tập II – Đỗ Huy Bích cùng các tác giả khác (đã sửa chính tả):

Óc chó được trồng ở một số tỉnh miền núi và trung du phía bắc có khí hậu ôn hòa như Lạng Sơn, Cao Bằng, Hà Giang, Lào Cai, Tuyên Quang, Phú Thọ.

Cây không kén đất, thường được trồng trong vườn, ven đường, bìa rừng.

Óc chó chủ yếu được nhân giống bằng hạt. Hạt tươi thu xong cần gieo ngay vào tháng 10 – 11, nếu để khô, hạt sẽ mất sức nảy mầm. Hạt óc chó cần phải xử lý lạnh khoảng 3 tháng, nhưng nếu gieo vào tháng 10 – 11 thì chính mùa đông tương đối lạnh đã có thể thay thế được việc xử lý nói trên. Sang xuân, hạt nảy mầm và tháng 8 – 9, có thể đánh cây con đi trồng. Ở các nước, óc chó chủ yếu được nhân giống bằng cách ghép.

Khi trồng, cần đào hố 60 x 60 x 60cm, mỗi hố cách nhau 8 – 10m và bón lót 40 – 50kg phân chuồng mục. Trồng xong, lén chặt gốc và tưới giữ ẩm cho đến khi cây hồi phục. Cây không cần chăm sóc đặc biệt.

Tuy vậy, hàng năm nên bón thúc phân cho cây tùy theo khả năng và điều kiện. Bón thúc ít nhất 2 lần vào lúc cây chuẩn bị ra hoa và sau khi thu hoạch quả.

Hạt lấy ở quả chín bỏ vỏ ngoài, phơi hay sấy khô, rồi đập bỏ vỏ hay lấy nhân (hồ đào nhân). Lá thu hái quanh năm, phơi hay sấy khô. Vỏ quả phơi hay sấy khô (thanh long y). Màng ngăn cách trong nhân, phơi hay sấy khô (phân tâm mộc).

Địa chỉ bán óc chó tại Hà Nội uy tín, chất lượng ?

Địa chỉ: Ngách 68/45, ngõ 68, đường Nguyễn Văn Linh, phường Long Biên, thành phố Hà Nội.