Bồ đề giống tại nhà vườn

Bồ đề hay cây đề, cây giác ngộ, tên tiếng Anh là peepul tree, bo tree, beepul tree, bodhit ree, sacred fig, pippala tree, ashvattha tree (Ấn Độ và Nepal) (danh pháp khoa học là Ficus religiosa L.; đồng nghĩa: Ficus rhynchophylla Steud.) là một loài cây thuộc chi Đa đề Ficus có nguồn gốc ở Ấn Độ, tây nam Trung Quốc và Đông Dương, về phía đông tới Việt Nam.

Cây bồ đề được coi là loài cây mang ý nghĩa tôn giáo đặc biệt quan trọng trong bốn tôn giáo lớn có nguồn gốc từ tiểu lục địa Ấn Độ là Ấn Độ giáo, Phật giáo, Sikh giáo và Kì Na giáo. Những người khổ hạnh theo đạo Hindu và Kì Na giáo coi bồ đề là cây thiêng và thường thiền định dưới gốc cây. Tương truyền Đức Phật Thích Ca Mâu Ni đã đạt đến sự giác ngộ dưới gốc cây bồ đề.

Mô tả cây bồ đề

Bồ đề là một loại cây lớn rụng lá hoặc nửa thường xanh vào mùa khô, cao tới 30 m và có đường kính thân lên đến 3 m. Lá hình tim với phần chóp kéo dài đặc biệt; dài 10 – 17 cm và rộng 8 – 12 cm, với cuống lá dài 6 – 10 cm. Quả của cây bồ đề là loại quả nhỏ giống quả vả, đường kính 1 – 1,5 cm, màu xanh lục điểm tía. Bồ đề có tuổi thọ rất cao, trung bình từ 900 đến 1.500 năm. Một số cây được báo cáo là hơn 2.000 năm tuổi, điển hình là Jaya Sri Maha Bodhi, một cây bồ đề ở thành phố cổ Anuradhapura ở Sri Lanka, ước tính đã có tuổi đời hơn 2.250 năm tuổi.

Thông tin thêm

1. Phân bố của bồ đề

Bồ đề có nguồn gốc ở hầu hết các tiểu lục địa Ấn Độ – Bangladesh, Nepal, Pakistan và Ấn Độ bao gồm khu vực Assam, Đông Himalaya và quần đảo Nicobar, cũng như một phần của Đông Dương – quần đảo Andaman, Thái Lan, Myanmar và bán đảo Malaysia. F. relgiosa cũng đã được giới thiệu rộng rãi ở những nơi khác, đặc biệt là ở phần còn lại của châu Á nhiệt đới, thậm chí là ở Iran, Florida và Venezuela.

2. Bằng chứng văn hóa

Bằng chứng khảo cổ sớm nhất về cây bồ đề Ficus religiosa xuất hiện trong văn hóa loài người là việc sử dụng họa tiết lá bồ đề trên đồ gốm thời kỳ Helmand, được tìm thấy tại địa điểm khảo cổ Mundigak ở Kandahar, Afghanistan, có niên đại từ thiên niên kỷ thứ ba trước Công nguyên (Abdul Hameed; Sindh Antiquities 2020; Vol-06, No 1, pp. 128–145).

Cây bồ đề (peepal) được xem là thiêng liêng đối với những người theo Ấn Độ giáo, Sikh giáo và Kì Na giáo và Phật giáo. Trong kinh Bhagavad Gita, thần Krishna có nói:

I am the Peepal tree among the trees, Narada among the Deva Rishi (Divine sages), Bhrigu among the Sapta-Maharishis, Chitraratha among the Gandharvas, And sage Kapila among the Siddhas (bản tiếng Anh). 

Tạm dịch (có thể đúng hoặc sai): “Trong các loài cây, Ta là cây Bồ Đề – biểu tượng của giác ngộ; trong các bậc thánh hiền trên cõi trời (Deva Rishi), Ta là Narada – sứ giả của minh triết; trong bảy đại hiền triết (Sapta Maharishi), Ta là Bhrigu – người soi sáng nghiệp quả; trong hàng nhạc thần Gandharva, Ta là Chitraratha – hiện thân của nghệ thuật siêu phàm; và trong chư vị Siddha – những bậc đạt pháp thần thông – Ta là hiền nhân Kapila – biểu trưng của trí tuệ rốt ráo.”

Tại Ấn Độ, huân chương dân sự cao quý nhất – Bharat Ratna – được thiết kế theo hình dạng lá của cây bồ đề.

3. Ý nghĩa phật giáo

Đức Phật Thích Ca Mâu Ni đã đạt đến sự giác ngộ (bodhi) khi ngồi thiền dưới gốc cây bồ đề (Ficus religiosa). Địa điểm ấy ngày nay là Bodh Gaya, thuộc bang Bihar, Ấn Độ. Cây bồ đề nguyên thủy đã bị chặt hạ nhưng sau đó đã được trồng lại nhiều lần. Một nhánh của cây bồ đề gốc đã được đem trồng tại Anuradhapura, Sri Lanka vào năm 288 trước Công nguyên, nơi người ta gọi nó là Jaya Sri Maha Bodhi. Đây là loài thực vật có hoa (thực vật hạt kín) do con người trồng còn sống lâu đời nhất trên thế giới.

Ở khu vực Đông Nam Á theo Phật giáo Thượng tọa bộ (Theravāda), thân cây bồ đề lớn thường là nơi đặt các miếu thờ Phật hoặc thờ vật linh (animist) theo tín ngưỡng dân gian. Tuy nhiên, không phải cây bồ đề F. religiosa nào cũng được gọi là cây Bồ Đề. Theo truyền thống, một cây được xem là Bồ Đề khi nó là hậu duệ – tức mọc từ nhánh của một cây Bồ Đề khác, và cứ như vậy truy ngược gốc gác về cây Bồ Đề đầu tiên mà Đức Phật ngồi dưới đó và giác ngộ.

4. Bồ Đề trong Ấn Độ giáo (Hinduism)

Ashwattha là tên gọi bằng tiếng Phạn của Ficus religiosa (cây bồ đề). Theo các kinh điển của Ấn Độ giáo, đây là một loài cây thiêng và được nhắc đến rất nhiều trong các văn bản cổ, bằng chứng là cái tên peepul trong bài kinh Rig Veda, câu I.164.20. Tuy nhiên, theo kinh Padma Purana, cây peepal chính là hiện thân của Thần Vishnu; cây đa (Vaṭa) là hóa thân của Thần Shiva (Rudra); còn cây Palāśa là biểu hiện của Thần Brahma.

There is no doubt that lord Viṣṇu is of the form of Aśvattha, Vaṭa is Rudra’s form, and Palāśa has taken up Brahmā’s form. Seeing, worshipping and serving them is said to remove sins. These certainly destroy grief, diseases and the wicked. (Padma Puran Uttar Khand ch-115 22/23)

Tạm dịch (có thể đúng hoặc sai): “Không còn nghi ngờ gì nữa, Thần Vishnu chính là hình tướng của cây Ashvattha, Vaṭa là hình tướng của Rudra, và Palāśa là hình tướng của Brahma. Việc chiêm ngưỡng, thờ phụng và phụng sự ba loài cây này được cho là có thể tiêu trừ tội lỗi. Chúng chắc chắn có năng lực xóa bỏ sầu khổ, bệnh tật và điều ác. (Padma Purana, Uttar Khanda, chương 115, câu 22-23)”

Các vị sādhu, những ẩn sĩ theo đạo Hindu hành thiền dưới gốc cây đề linh thiêng, bởi đây là nơi giao thoa giữa đất trời và tâm linh vũ trụ. Người Hindu thực hành nghi thức pradakshina – đi nhiễu vòng quanh gốc cây theo chiều kim đồng hồ với tâm thế thiền định như một dấu hiệu của sự tôn kính tối thượng. Thường là bảy vòng được thực hiện vào buổi sáng, trong khi trì tụng câu ‘vriksha rājye namah’ (वृक्षराज्ञे नमः), có nghĩa là ‘kính lễ đức vua của các loài cây’.

Theo niềm tin cổ truyền, có 27 vì sao (nakshatra) cấu thành 12 cung hoàng đạo (rāśi) và 9 hành tinh (navagraha), mỗi vì sao đều tương ứng với một loài cây thiêng – tổng cộng 27 cây. Trong hệ thống liên kết ấy, cây Bồ Đề (Ashvattha) được xem là biểu tượng thiêng liêng cho ngôi sao Pushya – ứng với các sao γ, δ và θ trong chòm Cự Giải theo phương Tây.

Khi giảng dạy cho Naciketa, thần Yama mô tả cây Ashvattha vĩnh hằng – có rễ hướng lên trên và cành tỏa xuống dưới – chính là hiện thân thuần khiết và bất tử của Brahman. Trong Brahman ấy, toàn thể các thế giới đều an trú, và vượt ngoài Ngài thì không còn điều gì khác nữa. (Katha Upanishad, chương II, đoạn iii.1)

Trong Bhagavad Gita (XV.1-4), Thượng đế Krishna dạy rằng cây Ashvattha – không khởi đầu, không kết thúc, không tịnh trụ – có rễ hướng lên trên và cành vươn xuống dưới. Các cành của nó được nuôi dưỡng bởi ba phẩm tính vũ trụ (Guṇa), còn vô số rễ của nó lan tỏa như những hành động trong thế giới nhân sinh. Tuy mạnh mẽ như vậy, nhưng những rễ ấy cần được đoạn trừ bằng thanh gươm mãnh liệt của xả ly (vairāgya), để con người có thể hướng về cảnh giới tối thượng – nơi từ đó không còn luân hồi trở lại.

Một quan điểm xem cây Ashvattha là chân thực – đồng nhất với Brahman, bản thể tuyệt đối, nên không thể bị chặt bỏ. Quan điểm khác lại cho rằng nó chỉ là hiện hữu huyễn ảo – biểu tượng của vòng luân hồi và phiền não – nên cần phải đoạn trừ để đạt đến giải thoát tối hậu.