Marimo – “thú cưng” cực kì đáng yêu của nhiều người

Marimo – khi thiên nhiên thích chơi đồ chơi.

Tảo cầu, tên tiếng Anh là marimo, Cladophora ball (bóng Cladophora), moss ball (bóng rêu), lake ball (bóng hồ), moss ball pets là một dạng sinh trưởng hiếm gặp của Aegagropila linnaei Kützing (một loài tảo lục dạng sợi), trong đó tảo phát triển thành những khối cầu xanh mướt, mượt như nhung khiến những người khó tính nhất cũng phải ngả mũ thán phục.

Phân loại và tên gọi của marimo

Marimo được mô tả lần đầu tiên vào những năm 1820 bởi Anton E. Sauter sau khi ông phát hiện chúng ở Hồ Zell, Áo. Ban đầu chi Aegagropila được đưa ra bởi Friedrich T. Kützing (1843) với A. linnaei là loài điển hình dựa trên sự hình thành tập hợp các khối cầu quan sát được, nhưng sau đó cũng chính ông tất cả các loài trong chi Aegagropila sang phân chi Aegagropila của chi Cladophora (Kützing, 1849). Sau cùng, A. linnaei được xếp lại vào chi Cladophora thuộc bộ Cladophorales và được đổi tên thành Cladophora aegagropila (L.) Rabenhorst hay C. sauteri (Nees ex Kütz.) Kütz. Nghiên cứu DNA mở rộng (extensive DNA) vào năm 2002 đã trả lại tên cũ Aegagropila linnaei. Sự hiện diện của kitin trong thành tế bào làm cho loài tách biệt hẳn với chi Cladophora.

Marimo (マリモ) được nhà thực vật học người Nhật Takiya Kawakami đặt tên vào năm 1898. Với mari là quả bóng nảy dùng để chơi đùa, mo là một từ chỉ chung các loại thực vật sống dưới nước. Người Ainu gọi marimo là torasampe (lake goblin – yêu tinh hồ) hay tokarip (lake roller – con lăn hồ). Đôi khi tảo được rao bán trong bể cá với cái tên là “Japanese moss balls” (“bóng rêu Nhật Bản”) dù thực tế chúng không hề liên quan đến rêu. Ở Iceland, ngư dân quanh hồ Mývatn gọi vui những khối cầu này với cái tên là kúluskítur (với kúla là quả bóng, skítur là rác hay bùn bẩn), ám chỉ những loài cỏ nước hay rác bẩn mắc vào lưới đánh cá của họ. Tên chi Aegagropila trong tiếng Hy Lạp mang nghĩa là “lông dê”.

Các hình thức sinh trưởng của Marimo

Tảo có ba dạng thức sinh trưởng:

• Phát triển thành các mảng bám trên đá (những chỗ khuất ánh nắng).
• Tồn tại dưới dạng sợi tảo trôi nổi tự do trong nước. Các búi sợi nhỏ riêng lẻ khi “đứng” gần nhau sẽ tạo thành một “tấm thảm” trên đáy hồ lấm bùn.
• Bóng hồ hay marimo, khi này tảo phát triển thành những khối cầu lớn, không có nhân hay lõi rắn nào cả, tất cả chỉ là các sợi tảo dày đặc tỏa ra từ tâm. Đây là dạng sinh trưởng được nhiều người mê sưu tầm nhất và cũng là dạng bị khai thác triệt để nhất trong tự nhiên.

Sinh thái học của marimo

Sự tồn tại của những “bầy” marimo phụ thuộc rất nhiều vào sự thích nghi của loài với điều kiện ánh sáng yếu, kết hợp với các tương tác động từ các dòng chảy do gió gây ra, lượng ánh sáng mà hồ nhận được, địa hình đáy hồ, loại đất hoặc bùn dưới đáy hồ và quá trình tích tụ trầm tích theo thời gian.

1. Kích thước

Tốc độ phát triển của marimo vô cùng chậm, chỉ vào khoảng 5 mm mỗi năm, do vậy để có thể hình thành lên những quả bóng hồ ít nhất phải mất hàng thập kỉ. Tại hồ Akan ở Nhật Bản, chúng có kích thước đặc biệt lớn, lên đến 20 – 30 cm. Hồ Mývatn, Iceland, một trong số ít những nơi trên thế giới xuất hiện những “đàn” marimo đông đúc với đường kính vào khoảng 12 cm ở độ sâu từ 2 – 2,5 m.

2. Hình dáng của marimo

Hình dáng tròn đẹp mắt của marimo có được là nhờ chuyển động nhẹ nhàng của các làn sóng trong lòng hồ, giúp các khối tảo thi thoảng được xoay chuyển tự nhiên. Do vậy môi trường tốt nhất cho chúng là các hồ nước nông có đáy cát.

Việc được “xoay đi xoay lại” như vậy không chỉ giúp giữ dáng mà còn đảm bảo rằng các quả bóng hồ có thể quang hợp ở bất kể mặt nào hướng lên trên. Hơn nữa tác động của các làn sóng nhẹ cũng giúp làm sạch các khối cầu này khỏi các vật vụn trôi nổi trong nước, tựa như quá trình “làm mới” tự nhiên. Bên trong marimo cũng có màu xanh lục và chứa nhiều lục lạp đang “ngủ” (dormant chloroplasts) nhưng sẽ tái “kích hoạt” trong vài giờ nếu như “quả bóng” bị vỡ ra.

Một số “bầy” marimo có thể có từ hai hoặc thậm chí ba lớp quả cầu chồng lên nhau, nên chuyển động của sóng nước được coi là rất quan trọng, giúp “xáo” chúng lên sao cho mỗi “quả bóng” đều có cơ hội tiếp cận với ánh sáng. Tuy nhiên, hình dạng tròn trịa của marimo lại có tỷ lệ diện tích bề mặt trên thể tích (surface-area-to-volume ratio; kí hiệu là sa/vol hoặc SA:V) khá thấp so với một chiếc lá, khiến khả năng quang hợp bị hạn chế, và vì thế giới hạn kích thước tối đa mà những quả cầu này có thể đạt được.

3. Môi trường sống

Marimo thích sống trong các hồ có hoạt động sinh học thấp hoặc trung bình, tức là ít loài sinh vật cạnh tranh hoặc làm xáo trộn môi trường sống của chúng, cùng hàm lượng canxi vừa phải hoặc cao.

4. Phân bố

Loài tảo này chủ yếu được tìm thấy ở các vùng thuộc Bắc Âu, nơi từng bị bao phủ bởi các sông băng trong kỷ băng hà. Ngoài ra, chúng cũng xuất hiện ở nhiều địa điểm khác nhau tại Nhật Bản. Cũng thấy xuất hiện ở Bắc Mỹ (rất hiếm) và Úc.

5. Quần thể suy giảm

Marimo vô cùng nhạy cảm với hàm lượng dinh dưỡng có trong nước. Hiện tượng phú dưỡng, tức nồng độ dưỡng chất quá cao (eutrophication) (do sản xuất nông nghiệp và nuôi cá) sẽ gây ảnh hưởng không nhỏ đến môi trường sống của marimo. Chưa kể, bùn và trầm tích tích tụ từ các hoạt động của con người cũng được xem là nguyên nhân chính khiến những “quả bóng” này biến mất khỏi nhiều hồ nước trên thế giới.

Loài tảo này hiện vẫn còn tồn tại ở hồ Zeller thuộc Áo (nơi chúng được phát hiện lần đầu tiên vào những năm 1820) nhưng hình thái sinh trưởng dạng các khối cầu tên marimo đã không còn được tìm thấy ở đó kể từ khoảng năm 1910. Điều tương tự đã xảy ra ở hầu hết các địa điểm ở Anh và Scotland.

Những “bầy” Marimo đông đúc được người ta phát hiện ở Hồ Mývatn thuộc Iceland vào năm 1978, nhưng từ đó trở đi thì số lượng đã không còn nhiều. Đến năm 2014, marimo hầu như biến mất hoàn toàn khỏi hồ do lượng dưỡng chất dư thừa trong nước.

Trong quá trình tìm kiếm, loài tảo này vẫn có thể được tìm thấy ở một số nơi ở Nhật Bản, nhưng số lượng quần thể cũng đã giảm đi không ít. Tại Hồ Akan, người ta đã dành nhiều nỗ lực hơn cho việc bảo tồn các quả bóng hồ.

Được biết, Marimo là loài được bảo vệ chính thức ở Nhật Bản từ những năm 1920 và ở Iceland từ năm 2006. Hiện tại hồ Akan được coi như một công viên quốc gia và Hồ Mývatn được quy định như một khu bảo tồn thiên nhiên thực thụ của những quả bóng hò này.

Những khía cạnh văn hóa của Marimo

Marimo, một sự thú vị hiếm có khó tìm. Tại Nhật Bản, người Ainu tổ chức lễ hội Marimo kéo dài ba ngày vào tháng 10 hàng năm tại Hồ Akan. Ngày 29 tháng 3 hàng năm được lấy làm ngày tảo Marimo tại nơi đây.

Với vẻ ngoài hấp dẫn nhưng cũng rất dễ tổn thương, những quả bóng hồ hiện được đưa vào sách giáo khoa như là một phương tiện để giáo dục trẻ nhỏ về chủ đề bảo vệ môi trường. 

Một nhân vật đồ chơi nhồi bông được bán rộng rãi trên thị trường có tên là Marimokkori có hình dạng giống người với cái đầu tròn được lấy cảm hứng từ tảo Marimo. Tên của Marimokkori được kết hợp từ “marimo” và từ “mokkori” (tiếng lóng mang nghĩa là “cộm lên trong quần”). Tạo hình khá kì cục nhưng lại cực kỳ thành công về mặt thương mại này khiến Marimokkori được coi như là một trường hợp đặc biệt, minh chứng cho lối suy nghĩ sáng tạo và có phần kì quái của người Nhật.

Marimo đôi khi được đem bán làm đồ trưng bày trong các bể cá, và chúng thường có nguồn gốc từ các hồ của Ukraine như hồ Shatskyi. Cũng thấy chúng được rao bán trong các cửa hàng cá cảnh tại Nhật Bản, nhưng mà có nguồn gốc từ châu Âu hoặc được người dân địa phương vùng hồ Akan nhân giống, tạo hình bằng cách sử dụng các thiết bị tạo sóng nhẹ, vì việc thu thập chúng từ hồ Akan đã bị cấm từ rất lâu.

Hiện nay, Nhật Bản đã xem Marimo như một báu vật quốc gia, được chính phủ và người dân tích cực bảo tồn, nhất là ở hồ Akan.

Tài liệu tham khảo

• Marimo – Wikipedia tiếng Anh.